નૂતન વર્ષ-દીપાવલીના તહેવારમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી દીવડાઓનું સ્થાન મીણબત્તીએ લઈ લીધું છે. મીણબત્તીનો વ્યાપ દિવાળી પૂરતો જ સીમિત નથી રહેતો, બર્થ ડે સેલિબ્રેશનથી લઈને મૌન આંદોલન સુધી મીણબત્તી સંગીન રોશની ફેલાવતી રહે છે. સદીઓ પહેલા રોશની આપવાનું કામ કરતી મીણબત્તી હવે પ્રસંગોને રોશન કરવાની જિમ્મેદારી નિભાવે છે.

૧૭મી  સદીની એ અંધકારમય રાતોમાં ઉજાસ કરવાના હેતુથી આયર્લેન્ડ રાજ્યના કેપિટલ ડબલીનમાં એક નવો કાયદો અમલી બનાવાયો હતો. પાટનગર ડબલીન રાતે પણ રોશન રહેવું જોઈએ એવા ઈરાદા સાથે ૧૬૧૬માં એક કાયદો ઘડાયો કે દર પાંચ ઘરના અંતરે એક મીણબત્તી બહાર સળગતી હોવી જોઈએ. મીણબત્તી સળગે છે કે કેમ એનું ધ્યાન નિયત થયેલા પાંચ મકાનાએ રાખવાનું થતું. નિયમભંગ થયો તો પાંચેય માલિકો દંડાશે એવા ડરથી ડબલીન આખું એ સમયે રાતે ય રોશન રહેતું હતું. રાતે શહેરની ગલીઓમાંથી પસાર થયેલા કોઈ વટેમાર્ગુને પૂરતો અજવાસ ન મળે અને એ કચેરીમાં ફરિયાદ કરે તો જે તે વિસ્તારના પાંચેય ઘરોને સજા કરવામાં આવતી. સજામાં શું હોય? અજવાળું નહોતું કર્યું એટલે સજારૃપે કચેરીને મીણબત્તી જમા કરાવવી પડતી!
ડબલીન એ સમયે યુરોપ આખામાં રોશનીના શહેર તરીકે જાણીતું બન્યું હતું. રોશનીના શહેર તરીકે વિખ્યાત થવા પાછળ સ્ટ્રીટ લાઇટના આ કીમિયા ઉપરાંતનું પણ એક પરિબળ હતું. કેન્ડલ્સ બનાવવાનો ઉદ્યોગ ડબલીનમાં પૂરબહારમાં ખિલ્યો હતો. સમગ્ર યુરોપમાં ડબલીનની મીણબત્તીઓનો પ્રકાશ ઝળહળતો હતો. પ્રારંભે શરૃ થયેલી એક કંપની તો આજે ય અડીખમ રહીને મીણબત્તીઓનું ઉત્પાદન કરી રહી છે.
મીણબત્તીઓની બાબતમાં ભલે ડબલીને આ ઐતિહાસિક પહેલ કરી હોય, પણ ખરેખર તો કેન્ડલ્સનું ઔધોગિક સ્વરૃપ તો છેક ૧૩મી સદીમાં જ યુરોપમાં આકાર પામી ચૂક્યું હતું. ફ્રાન્સ અને ઈંગ્લેન્ડના કેટલાક કેન્ડલ્સ મેકર ખૂબ નાના પાયે ઉદ્યોગ ચલાવતા હતા. પરંપરાગત રીતે મીણબત્તી બનાવ્યા પછી ઘરે ઘરે જઈને તેનું વેંચાણ કરતા હતા. પ્રાણીઓની ચરબી અને તેલના મિક્ષણથી બનેલી કેન્ડલ્સ કિચનની જરૃરીયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવાતી હતી. ગણ્યા ગાંઠયા કેન્ડલ્સ મેકર મધપૂડાનો ઉપયોગ કરીને ચર્ચ માટે ખર્ચાળ કેન્ડલ્સ બનાવી દેતા હતા. 
૧૫મી સદીમાં કેન્ડલનું સૌપ્રથમ બીબું પેરિસમાં આકાર પામ્યું હતું. એની સફળતાથી પ્રેરાઈને પછીથી તૈયાર બીબાંની મદદથી મીણબત્તી બનાવવાનો બિઝનેસ પૂરજોશમાં ચાલ્યો હતો. એ પહેલા કોઈ માપથી મીણબત્તી બનતી નહોતી. ઘરેલું તરાહથી બનેલી અત્યાર સુધીની મીણબત્તીઓ બીબાં જેટલી આકર્ષક તો ક્યાંથી હોય! બીબાના પ્રયોજને મીણબત્તીને લોકપ્રિય બનાવવામાં પણ અગત્યની ભૂમિકા નિભાવી હતી.
જેના પરથી આપણે મીણબત્તી અર્થ તારવ્યો છે એ મીણનો ઉપયોગ તો મીણબત્તી બનાવવામાં બહુ પછીથી થવા લાગ્યો હતો. ૧૭મી ૧૮મી સદીમાં ધાર્મિક કાર્યક્રમો વખતે મીણમાંથી બનેલી મીણબત્તી સળગાવવાનો જ આગ્રહ રખાતો હતો. આપણે ત્યાં જેમ કેરોસીનનો દીવો ધાર્મિક સ્થળોમાં નહોતો થતો એ જ રીતે પ્રાણીની ચરબી કે તેના શરીરમાંથી નીકળતા ઓઇલમાંથી બનેલી મીણબત્તી યુરોપની ધાર્મિક માન્યતા પ્રમાણે પેટાવી શકાતી ન હતી. એ સમયે મીણનું ઉત્પાદન આજની તુલનાએ ઘણું ઓછું હતું એટલે મીણબત્તી પ્રમાણમાં મોંઘી હતી. ધાર્મિક કાર્યક્રમોમાં કે પછી ધનવાન લોકોને જ એ મીણબત્તી રોજિંદા વપરાશમાં પરવડે તેમ હતી. સામાન્ય મધ્યમ વર્ગીય ઘરોમાં તો એ સમયે યુરોપમાં મોટા પાયે બનવા લાગેલી સસ્તી મીણબત્તીઓ જ ચાલતી. માલદાર લોકો તેનાથી સુગ રાખતા એની પાછળનું કારણ એવું હતું કે એમાંથી દુર્ગંધ આવતી હતી. ઘણી મીણબત્તીઓમાં એ દુર્ગંધ એટલી હદે તીવ્ર હતી કે ઘરમાં જ નહીં, પણ શેરીમાં પણ એની તીવ્રતા વ્યાપી જતી. ત્યારના કારખાનેદારો માટે મીણબત્તીના ઉત્પાદન આડે આ સૌથી મોટી સમસ્યા હતી. મીણબત્તી ઉદ્યોગમાં ઝંપલાવનારા નવા કારખાનેદારો પોતાની મીણબત્તી ખપાવવા માટે ઓછી 'દુર્ગંધ ધરાવતી' મીણબત્તી તરીકે નવી મીણબત્તીનો પ્રચાર કરતા હતા.
ડબલીનમાં સ્ટ્રીટ લાઇટ તરીકે મીણબત્તીનો ઉપયોગ થયો હતો એની તો સદીઓ વીતી ચૂકી હતી. ધીરે ધીરે બ્રિટનના ઘણા શહેરો મીણબત્તીની રોશનીથી ઝળાહળાં થવા લાગ્યા હતા, પણ પછી ઉચ્ચ સરકારી અફસરો અને જમીનદારોના વ્યાપક વિરોધના પગલે બ્રિટનના ઘણાં શહેરોમાં દુર્ગંધ ફેલાવતી મીણબત્તી જાહેરમાં પેટાવવા ઉપર પ્રતિબંધ મૂકાયો હતો.
૧૯મી સદીનો પૂર્વાર્ધ કેન્ડલ્સના વિકાસમાં નવો ચીલો ચાતરનારો બની રહ્યો. ૧૮૨૦માં મીણબત્તીમાંથી નીકળતી બદબૂનો ઉપાય શોધાયો હતો. ફ્રાન્સ રસાયણશાસ્ત્રી મિશેલે પ્રાણીની ચરબી-ઓઈલમાંથી નીકળતા એસિડ વગેરે પદાર્થોને મીણબત્તી બનાવતી વખતે કઈ રીતે અલગ તારવી શકાય તેનો ઉપાય શોધી કાઢ્યો હતો. જેનાથી મીણબત્તી બનાવતા પહેલા અમુક રાસાયણિક પ્રક્રિયા કરીને દૂર્ગંધ ફેલાવતા એસિડને અલગ કરી શકાતો હતો. આ ઘટના સદીઓ જૂની મીણબત્તીના નવા લિબાસ માટે કારણભૂત બની હતી. બદબૂ દૂર કરવાની સાથે સાથે તેમાં અમુક દ્રાવણ ભેળવાય તો સુગંધ પ્રસરે છે એવી ય તરકીબો શોધાતી હતી. ખાદ્યપદાર્થ જેવી સુગંધ કે ગમતા ફૂલોની ફોરમ મીણબત્તીની રોશની સાથે ફેલાય તો બિઝનેસ વધુ વિકસી શકે એવી ગણતરી માંડીને થોડા એ તરફ સંશોધનો થયાં. એ જ અરસામાં કાળા રંગની મીણબત્તીઓમાં રંગપૂરણી પણ થઈ. મનગમતી મહેક સાથે મનભાવન રંગની મીણબત્તીઓ જગતભરના માર્કેટમાં મળવા લાગી હતી.
૧૯મી સદીનો પૂર્વાર્ધ મીણબત્તીના વિકાસમાં છલાંગ લગાવનારો રહ્યો અને ઉત્તરાર્ધ લાઇટિંગ ટેકનિક માટે સીમાચિન્હ બની રહ્યો. ૧૮૭૯માં લાઇટ બલ્બની શોધ થઈ એ પછી એક તબક્કે એવું મનાતું હતું કે હવે કેન્ડલ ઉદ્યોગમાં અંધારું થઈ જશે. જોકે, એ માત્ર ધારણા જ પૂરવાર થઈ. ૨૦મી સદીમાં ઉદ્યોગ ઘટવાને બદલે સતત વધતો ચાલ્યો. તેના ઉપયોગનું સ્વરૃપ ભલે બદલાતું ગયું, પણ તેની લોકપ્રિયતા અકબંધ રહેવા પામી છે.
મીણબત્તીના વ્યાપનો અંદાજ એ વાત પરથી આવી શકે કે યુરોપ તેમજ અમેરિકામાં દર ૧૦માંથી ૭ ઘરોમાં કેન્ડલનો ઉપયોગ થાય છે. એશિયન-આફ્રિકન દેશોમાં ખૂબ ઝડપથી આ એવરેજ સુધરીને ૧૦માંથી પાંચ ખોરડા થઈ છે.
અંધારા ઓરડામાં ઉજાસ વેરવાથી લઈને કોઈક આલિશાન હોટલના અંધારા કોનામાં કેન્ડલ લાઇટ ડિનર સુધી મીણબત્તીનો માન મરતબો જળવાયો છે. ક્યાંક તે શણગાર સ્વરૃપે હાજરી નોંધાવે છે, તો ક્યાંક શ્રદ્ધારૃપે ઝળહળી ઊઠે છે. કેન્ડલ્સ આજે પ્રકાશનો એક માત્ર સોર્સ નથી, પણ પ્રસંગોએ ઘર સજાવટથી ધાર્મિક કાર્યક્રમો સુધી બધે જ તેની અનિવાર્યતા તો બની સિદ્ધ થઈ જ છે. એકદમ નાનકડી સાઇઝમાં પણ ઉપલબ્ધ બનતી કેન્ડલ્સનો વપરાશ સૌથી વધુ બર્થ ડે સેલિબ્રેશન વખતે થાય છે. પ્રકાશ માટે થતો હતો કદાચ એનાથી વધુ વપરાશ અને વ્યાપ ૨૧મી સદીમાં થયો છે. હવે તેની પાસેથી રોશનીની અપેક્ષા નથી હોતી, પણ જીવનના યાદગાર પ્રસંગોને રોશન કરવાની જવાબદારી તો તે આજેય સુપેરે નિભાવી જાણે છે.

મીણબત્તીથી રોશન દુનિયા
* આયર્લેન્ડના કેપિટલ ડબલીનમાં સૌથી જૂની મેન્યુફેક્ચરિંગ કંપની રાથબોર્ન કેન્ડલ્સ હજુ ય ૧૪૮૮ના વર્ષથી આજે ૫૨૬ વર્ષથી પણ ઉત્પાદન કરી રહી છે. પાંચ પાંચ સદી જૂની કંપની કાર્યરત રહી હોય એવા આંગળીના વેઢે ગણી શકાય એટલા ઉદાહરણો માંડ મળે છે. આ કંપની હવે ડબલીનની વૈશ્વિક ઓળખ બની ગઈ છે એટલે તેને નિભાવવા માટે સરકાર પણ પ્રયાસો કરે છે.

* ૧૯મી સદીમાં ભારતમાં બનતી કેન્ડલ્સમાં તજની ફ્લેવર માણી શકાતી હતી. તજના ઉપયોગથી બનતી મીણબત્તી અંગ્રેજી અફસરો બહુ જ પસંદ કરતા હતા.
* રોમનો પ્રાણીઓની ચરબી, તેલ અને શણની વાટ વગેરેની શેળભેળથી બનેલી મીણબત્તીનો ઉપયોગ કરતા હોવાનું પ્રાચીન રોમન લખાણોમાંથી જણાયું છે. ખાસ તો રોમન રાજાઓ મીણબત્તીઓના શોખીન હતા અને પોતાને ગમતી મીણવાટ બનાવવા કુશળ કારીગરોને તગડું વેતન પણ આપતા હતા.
* જેનો અર્થ આપણે મીણબત્તી કરીએ છીએ એ અંગ્રેજી વર્ડ કેન્ડલ મૂળ તો લેટિન શબ્દ કેન્ડિલા ઉપરથી ઉતરી આવ્યો છે. તેનો એક મતલબ થાય છે- ચળકાટ. બીજો અર્થ થાય છે અંધકારને દૂર કરનારી સફેદ રોશની.
* મીણબત્તી બનાવવા માટે પ્રાણીના શરીરની ચરબી-ઓઈલથી લઈને ફળોનો રસ, મધપૂડામાંથી મળતું મીણ વગેરેનો ઉપયોગ થતો હતો, પણ પછી પરિવર્તનની સાથે સાથે વ્હેલ માછલીના માથામાંથી નીકળતા સફેદ પદાર્થથી લઈને પેટ્રોલિયમમાંથી મળતા પેરાફિન વેક્સનો પણ મોટાપ્રમાણમાં વપરાશ થવા લાગ્યો છે. આજે તો મીણબત્તી બનાવવા માટે એક કરતા અનેક પદાર્થ હાજર હોય છે.
* ૧૭મી સદીમાં ઈંગ્લેન્ડે એક વટહુકમ બહાર પાડીને હોમમેઇડ મીણબત્તી બનાવવા ઉપર પ્રતિબંધ લગાવી દીધો હતો. આજે મીણબત્તી બનાવવાનો ગૃહ ઉદ્યોગ સરળ છે, પણ એ વખતે ઈંગ્લેન્ડમાં મીણબત્તીના ગૃહ ઉદ્યોગ માટે પરવાનો લેવો ફરજિયાત હતો. સાથે સાથે માતબર ટેક્સ પણ ચૂકવવો પડતો હતો. કારણ કે, કારખાનેદારોએ આ ઉદ્યોગમાં ઝંપલાવ્યું હતું એટલે ઈંગ્લેન્ડને એમાં બિઝનેસ દેખાયો હતો.
* ભારત અને ચીનમાં બનેલી સસ્તી મીણબત્તીઓનું યુરોપિયન દેશોમાં અને અમેરિકામાં મોટું બજાર વિકસ્યું છે. અમેરિકામાં વેક્સની કિંમત ખૂબ ઊંચી હોય છે, જ્યારે ભારત ચીનમાં ૫૦ કિલોના વેક્સના ભાવ ૧૫૦૦થી ૨૦૦૦ સુધી રહેતા હોય છે. જેના કારણે એશિયન દેશો જેટલી સસ્તી મીણબત્તી બનાવવી યુરોપ-અમેરિકામાં ખૂબ અઘરું પડે છે