સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

આજના દિવસે ૧૮૪૯માં વોલ્ટર હન્ટે સેફ્ટી-પિનની પેટન્ટ નોંધાવી હતી. એટલે દર વર્ષે ૧૦મી એપ્રિલે ઈન્ટરનેશનલ સેફ્ટી-પિન ડે ઉજવાય છે. ખેડૂતમાંથી મિકેનિક બનેલા હન્ટે સેફ્ટી પિન સિવાય પણ ઘણી ઉપયોગી શોધો કરી હતી, પણ એ શોધો તેમની આર્થિક કટોકટી ઉકેલવા ઉપયોગી ન થઈ

સેેફ્ટી-પિન કે ડ્રેસ-પિન નામે રોજિંદી જીવનશૈલીનો ભાગ બનેલી આ પ્રોડક્ટ માત્ર ફેશન-પહેરવેશમાં જ ઉપયોગી થાય છે એમ કહીને તેનું મહત્ત્વ ઓછું આંકી શકાય તેમ નથી. બે-એક વર્ષ પહેલા અમેરિકામાં થયેલાં એક રસપ્રદ સર્વેમાં જાણવા મળ્યું હતું કે સેફ્ટી-પિન માત્ર મહિલાઓને પહેરવેશમાં જ ઉપયોગી નથી થતી, રોજિંદા જીવનની ૫૩ બાબતોમાં સેફ્ટી-પિન કામ લાગે છે. સેફ્ટી-પિન મલ્ટિપલ કામમાં આવી શકતી હોવાના કારણે વિશ્વભરના સુરક્ષા સલાહકારો પ્રવાસીઓને ઓછામાં ઓછી ૬ સેફ્ટી-પિન મેડિકલ કિટ સાથે રાખવાની સલાહ આપે છે.
ભારતમાં તેનો કેવો અને કેટલો ઉપયોગ થાય છે એ જોવું હોય તો કોઈ અંતરિયાળ ગામડામાં જઈને લોકોની જીવનશૈલીનું નિરીક્ષણ કરવું રહ્યું. ખૂલ્લા પગે ખેતરમાં પાણી વાળી રહેલા ખેડૂતના પગમાં વાગેલો કાંટો કાઢવાથી લઈને નીંદામણ કરતા ખેતમજૂરોના હાથ-પગના નખમાં ભરાયેલી માટી કાઢવા સુધી અને બપોરનું જમણ પત્યા પછી લીમડાની શીતળ છાંયામાં આરામ કરતા વૃદ્ધના દાંતની વચ્ચે ફસાઈ પડેલાં અનાજના દાણાને બહાર કાઢવાથી લઈને સરકારી શાળામાં ભણતા ગરીબ વિદ્યાર્થીના શર્ટનું બટન તૂટી ગયુ હોય ત્યારે એ બટનની જગ્યા લેવા સુધી સેફ્ટી-પિન કામ આવે છે! ભારતમાં નાનામાં નાના માણસને સેફ્ટી-પિન કઈ રીતે કામ આવે છે એનો અભ્યાસ થાય તો અમેરિકાનો પેલો સર્વે પણ ફિક્કો પડી જાય!
આવી સસ્તી અને નાનકડી સેફ્ટી-પિનની ઘરેલું બજેટમાં ખાસ કોઈ જ ગણતરી થતી નથી. ઘર વપરાશની અન્ય ચીજવસ્તુઓની જેમ સેફ્ટી-પિન ખરીદવા માટે કોઈ વિશેષ બજેટની ક્યારેય જરૃર પડતી નથી, પડવાની ય નથી. છતાં તેનો વૈશ્વિક બિઝનેસ ધમધોકાળ ચાલે છે. કેટલીય મોટી-મોટી કંપનીઓ આ બિઝનેસ ઉપર નભે છે. પેટન્ટની પરવા કર્યા વગર હવે તો વિશ્વભરમાં નાના-મોટા કારખાનાઓ રાત-દિવસ ધમધમે છે. ભારતમાં સેફ્ટી-પિન જેવી નાનકડી પ્રોડક્ટનો ચોક્કસ પ્રોડક્શન આંકડો મેેળવવો શક્ય નથી, પણ અમેરિકન કંપનીઓના પ્રોડક્શન અહેવાલ પ્રમાણે એક કંપની એક દિવસમાં સરેરાશ ૩ લાખ સેફ્ટી-પિનનું ઉત્પાદન કરે છે. આવી તો લાખો કંપનીઓ કાર્યરત છે અને તેમાંથી વર્ષે કરોડો રૃપિયાનો નફો રળે છે.
સેફ્ટી-પિન કંઈ આજ-કાલથી રોજિંદા જીવનનો ભાગ નથી. તેના સદીઓ જૂના સંદર્ભો મળે છે. પ્રાચીન ગ્રીક અને રોમના રાજવી પરિવારની મહિલાઓ ડ્રેસ પિનનો છૂટથી ઉપયોગ કરતી. એ પિનની ડિઝાઇન આજની સેફ્ટી-પિન કરતા તદ્દન અલગ હતી. એ ડ્રેસ-પિનમાં સોયને ઘરેણાં જેવા દેખાતા ચળકતા ખોખામાં પરોવી દેવામાં આવતી. જેમાં સોય પાછળની બાજુ રહી જતી અને ઉપરથી જ્વેલરી હોય એવું દેખાતું.
ઈ.સ. પૂર્વે ૧૧મી સદીમાં પુરુષો વારે-તહેવારે પહેરતા બટન વગરના ખમીસમાં ગળાની નીચે ટાંકણી લગાવતા. ટાંકણી સરકી ન જાય એ માટે ટાંકણીનો એક છેડો પથ્થરથી વાળીને ગોળ બનાવી દેવામાં આવતો અને બીજે છેડે એ આકારનું ખાલી બોક્સ લગાવાતું. એવી ટાંકણીઓના પુરાતત્વવિદેને કેટલાય અવશેષો મળ્યા છે. એ ટાંકણીઓ આજે વપરાતી સેફ્ટી-પિન જેવી ન હતી, પરંતુ વિશ્વભરમાં અલગ અલગ સ્થળોએ થયેલા ખોદકામમાંથી મળેલી પેલી ટાંકણીઓને સેફ્ટી-પિનની પૂર્વજ તો ચોક્કસ કહી શકાય.
માનવજાતની રોજિંદી જીવનશૈલીમાં સેફ્ટી-પિન જેવી લાગતી વિવિધ બનાવટની પિન્સ સદીઓથી હાજર હોવા છતાં આજના સેફ્ટી-પિનના સ્વરૃપને બનાવવાનો યશ તો વોલ્ટર હન્ટ નામના અમેરિકન મિકેનિકને જ આપવો રહ્યો.

                                                                       ***
૧૭૯૬માં અમેરિકાના માર્ટિન્સબર્ગમાં જન્મેલા વોલ્ટર હન્ટે પોતાના નાનકડાં શહેરની કોલેજમાંથી ડિગ્રી મેળવી અને પછી પરિવારની આર્થિક જરૃરિયાતને ધ્યાનમાં રાખીને ખેતીમાં મદદ કરવા માંડયા. પરિવારનો એક સભ્ય ખેતરમાં કામ કરતો હોય તો ખેતમજૂરને વળતર ન ચૂકવવું પડે અને એટલી રકમ ઘરની આર્થિક તંગીમાં મદદરૃપ બને એ આશયથી તેમણે ખેતરનું કામ ચાલુ રાખ્યું, પણ તેમાં તેનો જીવ ખેતીમાં ચોંટતો નહોતો.
તેમને ખેતીને બદલે મશીન્સ માટે પ્રેમ હતો. માર્ટિન્સબર્ગમાં તેમના એક-બે મિત્રોના પિતાને કાપડની મિલ હતી. ખેતરમાં કામ ન હોય ત્યારે એ મિલમાં તેમના મિત્રોને મળવા જાય. મિત્રોને મળવા કરતા મિલમાં કઈ મશિનરી કેવી ટેકનિકથી કામ કરે છે એ જોવામાં વધુ સમય ગાળે. મશીન ચલાવતા કારીગરોને પૂછે કે આ મશીનમાં કઈ ટેકનિકનો ઉમેરો કરવામાં આવે તો તેમનું કામ સરળ થાય? મિલમાં નકામા થઈ ગયેલા મશીન્સ મિત્રોની મદદથી ઘરે લઈ આવે અને નવરાશ મળે ત્યારે એ મશિનરીની આંતરિક ટેકનિક સમજે. જૂના મશીન્સમાં કોઠાસૂઝ વાપરીને નવી ટેકનિક વિકસાવે અને એ જ મશીનને ફરીથી મિલના કામદારોને આપીને એ ઉપયોગી નીવડે છે કે કેમ એ તપાસી જૂએ.
સતત મશિનરી સાથે પનારો પડયો હોવાથી ધીમે ધીમે મિલના મશીન્સ રિપેરિંગ કરવામાં ફાવટ આવી ગઈ. ખેતી ઉપરાંત તેમને હવે મશિનરી રિપેરિંગમાંથી પણ થોડું ઘણું વળતર મળી રહેતું. મિકેનિક તરીકેની આવડતની માર્ટિન્સબર્ગમાં પ્રશંસા થવા માંડી એનાથી પોરસાઈને તેમણે ન્યૂયોર્કની વાટ પકડી.
ન્યૂયોર્કમાં મિકેનિક તરીકે કામ તો મળવા લાગ્યું પણ માર્ટિન્સબર્ગની તુલનાએ શહેર ક્યાંય મોટું હોવાથી મશિનરી રિપેર કરતા કારીગરોનો પણ પાર નહોતો. ધારણા કરતા ખર્ચાળ શહેરમાં ટકી રહેવું મુશ્કેલ બનતું હતું. આર્થિક ભીંસ વધતી જતી હતી. ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે તેમણે એક મિત્ર પાસેથી ૧૫ ડોલર ઉછીના લીધા. ત્યાર પૂરતું તો કામ ચાલી ગયું, પણ હવે નવો સવાલ એ હતો કે મિત્રને બાકી રકમ ચૂકવવી કઈ રીતે?
એ રકમનું ચૂકવણું કરવા માટે વોલ્ટર હન્ટે એકાદ શોધ કરીને પેટન્ટ નોંધાવી દેવાનું વિચાર્યું. એ પેટન્ટના હક વેંચીને કરજ ચૂકવી દેવાનો કીમિયો તેમને વધુ સરળ લાગ્યો. કેટલાક સમયથી તેમના દિમાગમાં એક પ્રોડક્ટનો કાચો વિચાર ચાલતો હતો. કઈ કઈ વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરીને કાચા વિચારને પાકો બનાવી શકાશે એ વિચારતા વિચારતા કેટલાક દિવસો વીતાવ્યા પછી તેમની આંખો સામે પ્રોડક્ટનું એક ચિત્ર સ્પષ્ટ થતું લાગ્યું. સ્પષ્ટ થયેલા ચિત્રને ચોક્કસ સ્વરૃપ આપી દેવા તેમણે ઉતાવળે કામ શરૃ કર્યું. એક આઠ ઈંચ લાંબો પિત્તળનો તાર લીધો.
એક બાજુનો તાર થોડો લાંબો રાખ્યો અને પછી વચ્ચેથી તારને એક ગૂંચ પાડી. ગૂંચ એ રીતે પાડી કે ત્યાંથી તારના બંને ભાગ અલગ અલગ પડી જતાં હતા. ઉપરના ભાગે પહેલી આંગળી અને અંગૂઠાની મદદથી પ્રેસ કરીએ તો સરળ રીતે બંને તરફના તારનું હલનચલન કરાવી શકાતું હતું. એક ભાગ વધુ લાંબો રાખ્યો હતો તેને એમણે ફરીથી વાળ્યો અને તેના છેડાને હથોડી મારીને પહોળો કર્યો. પહોળા થયેલા છેડાની ધારને વાળી દીધી. તારનો જે નાનો ભાગ હતો તેનો છેડો સોય જેવો અણિદાર કર્યો એટલે એ છેડો પેલા લાંબાં, વાળી દીધેલા તારની ધારમાં બરાબર બેસી જતો હતો.
એવી જ મથામણ કરીને તેમણે અલગ અલગ આઠ નમૂના બનાવ્યા અને પછી 'સેફ્ટી-પિન' નામથી ૧૦ એપ્રિલ, ૧૮૪૯ના દિવસે પેટન્ટની નોંધણી કરાવી દીધી. જેવી પેટન્ટ નોંધાઈ ગઈ કે પેલા મિત્રનું કરજ ચૂકવવા માટે એ પેટન્ટને અમેરિકાની નવી નવી બનેલી મટીરિયલ કંપની ડબલ્યુ. આર. ગ્રેસ એન્ડ કંપનીને ૪૦૦ ડોલરમાં વેંચી દીધી અને તેમાંથી ૧૫ ડોલર પેલા મિત્રને ચૂકવી દીધા. મિત્રના પૈસા ચૂકવી દેવાની તેમની ઉતાવળ સરવાળે તેમના માટે ખોટનો સોદો સાબિત થયો. ૪૦૦ ડોલરમાં ખરીદેલા હકોમાંથી અમેરિકન કંપનીએ વર્ષો સુધી કરોડોની કમાણી કરી.
પછી તો ૧૮૬૪માં ઈ.જે. મન્વાઇલ નામના સંશોધકે સેફ્ટી-પિન ઝડપથી બનાવી આપતું મશીન વિકસાવ્યું એટલે ઉત્પાદનને વેગ મળ્યો. મશિનરીના જીવ તરીકે અડધો ડઝન કરતા વધુ મહત્ત્વની શોધો કરીને પેટન્ટ નોંધાવનારા વોલ્ટર હન્ટ તેમની દૂરગામી જરૃરિયાત પારખવામાં સદંતર નિષ્ફળ નીવડયા. સમયાંતરે માર્કેટની ડિમાન્ડ પ્રમાણે સેફ્ટી-પિનની ડિઝાઇનમાં કંપનીઓએ ફેરફાર પણ કર્યાં. વોલ્ટરે શોધેલી સેેફ્ટી-પીન અને તેમણે પેટન્ટ કરાવેલી ડિઝાઇનમાં આજે તો કેટલુંય પરિવર્તન આવી ચૂક્યું છે.
સેફ્ટી-પિનની શોધ એ વોલ્ટર હન્ટની પહેલી શોધ ન હતી. ન્યૂયોર્ક આવ્યા તેની શરૃઆતના વર્ષોમાં તેમણે સિલાઈનું મશીન બનાવ્યું હતું. સિલાઈના મશીનની ડિઝાઇન તો હન્ટની પેટન્ટના એકાદ સૈકા પહેલા પણ તૈયાર થઈ હતી અને હન્ટ પછી પણ તેમાં સતત ફેરફારો સાથેની પેટન્ટ નોંધાતી રહી. હન્ટના સિલાઈ મશીનમાં ઉપરનું ગોળ ચક્ર હાથથી ફેરવીએ એટલે સોયના નાકે પરોવાયેલો દોરો આપોઆપ ટાંકા લેતો હતો. કહેવાય છે કે એ વખતે પણ તેમણે આર્થિક તંગીના કારણે કાચી-પાકી સિલાઈ મશીનની પેટન્ટ અન્ય ઈજનેરને વેંચી દીધી હતી.
ફાઉન્ટન પેનથી લઈને નેઇલ-કટર સુધીની આઠેક ઉપયોગી શોધો તેમણે કરી હતી. એ બધી જ શોધો ૧૮૫૯માં ૬૨ વર્ષની વયે તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધો ત્યાં સુધી તેમની આર્થિક સંકળામણ દૂર ન કરી શકી અને એ બધી શોધો બીજા ઉદ્યોગપતિઓ માટે ટંકશાળ પાડતી રહી એને નસીબનો ખેલ નહીં તો બીજું શું કહીશું?

એક ક્રિએટિવ વિચાર એક સમયે બે લોકોને આવી શકે?
ચાર્લ્સ રોવ્લી નામના એક ઈંગ્લેન્ડના સંશોધકને પણ હન્ટને આવ્યો એવો જ સેફ્ટી પિનનો આઈડિયા આવ્યો હતો. હન્ટની પેટન્ટથી બેખબર ચાર્લ્સે એ જ વર્ષે ઓક્ટોબરમાં પેટન્ટ નોંધાવવા ઈંગ્લેન્ડની પેટન્ટ ઓફિસે ધક્કો ખાધો પછી અધિકારીએ તેને કહ્યું કે આ પેટન્ટ તો અમેરિકાના વોલ્ટર હન્ટ નામના મિકેનિક પાસે છે. હતાશ થયેલા ચાર્લ્સે એ પછી ક્યારેય એક પણ શોધ ન કરી.
એક સમયે બે વ્યક્તિને એક સરખા ક્રિએટિવ વિચારો આવે તેમાંથી આળસ ખંખેરીને જે પહેલું કામ કરે તેના નામે સિદ્ધિ નોંધાતી હોય છે. એવા કેટલાય બનાવો ઈતિહાસમાં નોંધાયા છે. સેફ્ટી-પિનનો બનાવ પણ એમાંનો એક છે. મજાની વાત એ છે કે એકમેકથી જોજનો દૂર રહેતા આ બંનેને લગભગ સમાંતરે સેફ્ટી-પિનની શોધની ડિઝાઇનનો વિચાર આવ્યો હતો. એથીય રસપ્રદ બાબત એ છે કે ચાર્લ્સ પેટન્ટ નોંધાવતા દસ્તાવેજોમાં નોંધ્યું હતું એ પ્રમાણે વોલ્ટર હન્ટ કરતા સેફ્ટી-પિનનો પહેલો વિચાર ચાર્લ્સને આવ્યો હતો!