સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

અંતે ફેસબુક મેનેજમેન્ટે વિશ્વભરમાં 'લાઇક'ની સાથે અન્ય પાંચ રિએક્શન્સ પણ જોડયાં છે. રિએક્શન્સ બટન જોડતા પહેલાં ફેસબુકને લાંબી પ્રક્રિયામાંથી પસાર થવું પડયું છે અને એના મૂળિયા છેક ચાર્લ્સ ડાર્વિન સુધી પહોંચે છે. લાઇક બટનમાં જોડાયેલા નવા રિએક્શન્સ અને ઉત્ક્રાંતિવાદ આપનારા ચાર્લ્સ ડાર્વિન વચ્ચે આ પ્રક્રિયા દરમિયાન એક અનોખો સેતુ રચાયો છે...
---
ફેસબુકના ઈમોટિકોન્સ કેવી રીતે સર્જાઈને આપણાં સુધી પહોંચ્યા એ જાણીશું તો પછી ધારીને જોતાં તેમાંથી ચોક્કસ દોઢસો વર્ષ પૂર્વે ડાર્વિને દોરેલાં રેખાચિત્રોનો અણસાર આવશે!

ફેસબુકમાં લાઈક સાથે બીજાં પાંચ રિએક્શન ઉમેરાતાં હવે પ્રેમ, નિરાશા, હાસ્ય, ગુસ્સો જેવી લાગણીઓ વ્યક્ત કરવાનું વધુ સરળ બન્યું. અભિવ્યક્તિનું લોકપ્રિય માધ્યમ વધુ એક્સપ્રેસિવ બન્યું. સાત દેશોમાં થયેલા પ્રયોગની સફળતા પરથી ફેસબુકે વિશ્વભરના યુઝર્સ માટે લાઇકની સાથે અભિવ્યક્તિની વધુ મોકળાશ આપી દીધી છે. વિશ્વભરના ફેસબુક યુઝર્સ સુધી પહોંચતા પહેલાં અભિવ્યક્તિની આ ઉત્ક્રાંતિએ લાંબી સફર ખેડી છે, કેટલાય પડાવ પાર કર્યા છે અને ઘણાં પ્રયોગો પછી ફેસબુકની આપણી વોલ સુધી આ અભિવ્યક્તિ પહોંચી છે.
૬ રિએક્શન્સને આપણાં સુધી પહોંચતા પહેલાં લેબોરેટરીની લાંબી અને ગડમથલની વિચાર માંગી લેતી પ્રક્રિયા જોઈ છે. ઈમોટિકોન્સ સ્વરૃપે ફેસબુકની વોલ સુધી પહોંચનારા આ રિએક્શન્સ બટનનાં મૂળિયાં ૨૦મી સદીના આ ક્ષેત્રના અભ્યાસમાં પાયોનિયર ગણાતા પોલ એકમેનથી લઈને છેક ૧૯મી સદીમાં ઉત્ક્રાંતિવાદની વિગતે સમજ આપનારા ચાર્લ્સ ડાર્વિન સુધી પહોંચે છે.
ફેસબુકમાં કોઈની રમૂજી પોસ્ટ અંગે હાસ્યની લાગણી વ્યક્ત કરવા 'લાઈક'ના બટનમાં નવું જોડાઈ ગયેલું 'હાહા'નું ઈમોજી પ્રેસ કરતી વખતે કે કોઈની તસવીર પ્રત્યે પ્રેમ ઉછાળા માટે ત્યારે 'લવ' ઉપર કર્સર રાખતી વખતે આપણને ચાર્લ્સ ડાર્વિન યાદ ન આવે એ સ્વાભાવિક છે! પરંતુ અહીં ડાર્વિનને યાદ કરવાના પૂરતાં કારણો છે. ફેસબુકમાં લવ-હાહા-સેડ-એંગ્રીના બટનમાં ચાર્લ્સ ડાર્વિને પોતાના હાથે દોરેલાં સ્કેચ પહેલી નજરે નહીં દેખાય પણ ફેસબુકના જાહેર માધ્યમમાં એકેય શબ્દ બોલ્યા વગર આપણી લાગણીને આબાદ બયાઁ કરી દેનારા આ ઈમોટિકોન્સ કેવી રીતે સર્જાઈને આપણાં સુધી પહોંચ્યા એ જાણીશું તો ધારીને જોતાં તેમાંથી દોઢસો વર્ષ પૂર્વે ડાર્વિને દોરેલાં રેખાચિત્રોનો અણસાર ચોક્કસ આવશે!

                                                                               ***
૨૦૧૨માં ફેસબુકની લોકપ્રિયતાનો પારો બરાબર ઊંચો ચડયો હતો ત્યારે વોટ્સએપનો વાયરો ફૂંકાયો. અત્યારે વોટ્સએપ ફેસબુક પાસે છે, પણ ત્યારે તેની માલિકી ફેસબુક પાસે ન હતી. વોટ્સએપની સરળતાએ ફેસબુકને સફાળું જગાડી દીધું. ફેસબુક મેનેજમેન્ટે સર્વે કરાવ્યો તો જાણવા મળ્યું કે ફેસબુક મેસેન્જરને બદલે વોટ્સએપ વધુ સરળ, વધુ એક્સપ્રેસિવ છે, પરિણામે તેની લોકપ્રિયતામાં ધરખમ ઉછાળો આવ્યો છે.
ફેસબુકે મેસેન્જર સર્વિસમાં ત્વરિત ફેરફાર કરવાનો નિર્ણય કર્યો. અભિવ્યક્તિના વધુ વિકલ્પો આપવાના હેતુથી ફેસબુકે નિષ્ણાતો પાસેથી સૂચનો લીધાં. પબ્લિક સંશોધન માટે વિખ્યાત બર્કલી યુનિવર્સિટીની લેબોરેટરીમાં કાર્યરત મનોવિજ્ઞાાનના પ્રોફેસર ડેકર કેલ્ટનેર સાથે વાતચીત પછી ફેસબુક મેનેજમેન્ટે તેમને ફેસબુક મેસેન્જર માટે અભિવ્યક્તિના વધુ વિકલ્પો આપતા સ્ટિકર્સ બનાવવાનું કામ સોંપ્યું.
મનોવિજ્ઞાની કેલ્ટનેરે વિભિન્ન લાગણીઓ વ્યક્ત કરતા સિમ્બોલ્સના ઊંડા અભ્યાસુ તરીકેની ખ્યાતિ ધરાવતા હતા અને અગાઉ પણ આવા ઈમોટિકોન્સ બનાવવા માટે અલગ અલગ મોબાઇલ પ્રોવાઇડર કંપનીઓ માટે કામ કરી ચૂક્યા હતા. તેમણે ફેસબુક માટે ફરીથી વિશ્વભરના સિમ્બોલ્સનો અભ્યાસ શરૃ કર્યો. મનોવિજ્ઞાાનની શરૃઆતના કેટલાક પુસ્તકો તેમણે તપાસ્યા. અભ્યાસ દરમિયાન ખપ પડે એવા બે સંશોધકોના નામ પર તેમણે મહોર મારી અને એ બે સંશોધકોએ આપેલા સિમ્બોલ્સનો ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો. એ બે સંશોધકો એટલે કેલ્ટનેરના પુરોગામી મનોવિજ્ઞાાની, ૭૦-૮૦ના દશકામાં બર્કલી યુનિવર્સિટીમાં જ કામ કરી ચૂકેલા પ્રોફેસર પોલ એકમેન અને ઉત્ક્રાંતિવાદના પ્રણેતા ચાર્લ્સ ડાર્વિન.
૧૮૭૨માં પબ્લિશ થયેલા ચાર્લ્સ ડાર્વિનના સંશોધનાત્મક પુસ્તક 'ધ એક્સપ્રેશન ઓફ ધ ઈમોશન્સ ઈન મેન એન્ડ એનિમલ્સ'માં ડાર્વિને પહેલી વખત માનવીય લાગણીઓ વ્યક્ત કરતા સ્કેચ રજૂ કરીને તેનો વિગતે અભ્યાસ કર્યો હતો. એ અભ્યાસ થયો ત્યારે મનોવિજ્ઞાાન અલગ વિજ્ઞાાન તરીકે સ્થાપિત નહોતું થયું, પણ પછી જ્યારે મનોવિજ્ઞાાનની વર્તનના વિજ્ઞાાન તરીકે ગણના થવા લાગી ત્યારથી માનવીય પ્રતિક્રિયાને સ્કેચ મારફતે વર્ણવતું આ પુસ્તક આધારભૂત ગણાતું આવ્યું છે.
ડાર્વિનના આ પુસ્તક પ્રકાશિત થયાના લગભગ એકાદ સૈકા પછી બર્કલી યુનિવર્સિટીમાં કામ કરતા માનસશાસ્ત્રી પોલ એકમેને ૮૦ના દશકામાં ડાર્વિનના એ જ પુસ્તકનો આધાર લઈને પ્રેમ-હતાશા-ભય-રુદન જેવી માનવીય લાગણીઓ વખતે મુખાકૃતિ કેવી હોય એના પર ઊંડું સંશોધન હાથ ધર્યુું હતું. આજે સોશ્યલ મીડિયાના દરેક પ્લેટફોર્મમાં જે ઈમોટિકોન્સનો ઉપયોગ થાય છે એ તમામનો આધાર પોલ એકમેનના સંશોધનને આભારી છે.
ફેસબુક માટે સ્ટિકર્સ બનાવવાનો પ્રોજેક્ટ મેળવનારા કેલ્ટનેરે પણ ડાર્વિન અને પોલનાં સંશોધનોને રેફરન્સ મટિરિયલ બનાવ્યું. ડાર્વિને એક્સપ્રેશન્સના તેમના પુસ્તકમાં વિવિધ લાગણીઓ વખતે વ્યક્ત થતાં ભાવોના ૫૦ સ્કેચ આપ્યા હતા. પ્રોફેસર પોલ એકમેને એ સંખ્યા ઘણી સમૃદ્ધ કરીને ત્રણેક હજાર ચહેરાના ભાવોનું વર્ણન કર્યું હતું. એ કારણે ઈમોશન્સના અભ્યાસમાં તેમને પાયોનિયર ગણવામાં આવે છે. ડાર્વિન અને પોલના સંશોધન પરથી પ્રેરણા લઈને કેલ્ટનેરે ૫૦ એક્સપ્રેશન્સ અલગ તારવ્યાં. જમાના પ્રમાણે બદલાયેલી સ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને કેલ્ટનેરે તેમાં ઘણા ફેરફારો કર્યા અને લેબોરેટરીના ડિઝાઇનર મેટ્ટ જોન્સ પાસે વિભિન્ન ઈમોશન્સના ૪૦ સ્કેચ તૈયાર કરાવ્યાં. તેની સચોટ ઓળખ થાય છે કે લોકો તેને ઓળખવામાં થાપ ખાય છે એ માટે કેલ્ટનેરે લેબોરેટરીમાં પ્રયોગો કર્યો. અંતે એક સેટ તૈયાર થયો પછી ફિચ નામ આપીને ફેસબુકને મોકલી દીધા.

ફેસબુકે ૪૦માંથી ૧૬ પર પસંદગી ઉતારીને ૨૦૧૩માં તેનો સમાવેશ ફેસબુક મેસેન્જરમાં કર્યો. પ્રેમ, ગુસ્સો, નિરાશા, હાસ્ય, આશ્વર્ય, હૂંફાળું સ્મિત, રુદન સહિતના આ સ્ટિકર્સ વિશ્વભરના યુઝર્સે વધાવ્યા એટલે પછી કમેન્ટ્સમાં પણ યુઝર્સ આ સ્ટિકર્સ દ્વારા લાગણી વ્યક્ત કરી શકે એવી સુવિધા આપી.
'લાઇક'નું બટન ફેસબુકની ઓળખ છે. તેમ છતાં કેટલાય સમયથી 'ડિસલાઇક'નું બટન પણ ઉમેરવાની માંગણી થતી રહે છે. કેટલાક નિષ્ણાતો લોકપ્રિયતાના ખરાં માપદંડ માટે ડિસલાઇકના બટનની તરફદારી કરતા રહે છે એ દરમિયાન 'લાઇક'ને વધુ જીવંત બનાવવા માટે ફેસબુકે પ્રયાસો શરૃ કર્યા.
આ સમયે ફેસબુક મેનેજમેન્ટને અગાઉ મેસેન્જર માટે 'ફિચ'નો સેટ તૈયાર કરી આપનારા કેલ્ટનેર યાદ આવ્યા. કેલ્ટનેરે લાગણીઓ અભિવ્યક્ત કરવામાં મનોવિજ્ઞાાનની અને યુઝર્સની મનોવૈજ્ઞાાનિક મર્યાદાઓ સમજાવીને ચહેરાના એક્સપ્રેશન્સને બદલે બોડીલેંગ્વેજનો ઉપયોગ કરવાનું સૂચવ્યું. કેલ્ટનેરે તો અવાજ અને સંગીતના માધ્યમથી યુઝર્સ લાગણીઓ વ્યક્ત કરી શકે એવી સુવિધા આપવાની હિમાયત પણ કરી જોઈ. અવાજ અને સંગીત દરેક દેશના યુઝર્સને એકસરખી રીતે આકર્ષી શકે કે કેમ તે અંગે ફેસબુકને શંકા હતી. ફેસબુકે એ પ્રયોગ કરવાનો ઈન્કાર કરી દીધો અને કેલ્ટનેર પાસે તાજાં ઈમોટિકોન્સ બનાવી આપવાની માંગણી જ દોહરાવી.
કેલ્ટનેરે ચહેરાના એક્સપ્રેશન્સ માટે ફરીથી સંશોધન આદર્યું. આ વખતે તેના માટે પરીક્ષા એ હતી કે એક્સપ્રેશન્સ બરાબર ક્લિક થવા જોઈએ અને વળી અગાઉ ફેસબુકને આપ્યા છે એવા ઈમોટિકોન્સ પણ ન હોવા જોઈએ. તેમણે ડિઝાઇનિંગમાં ધરખમ પરિવર્તન કરીને પહેલી નજરે જે તે લાગણી બરાબર ક્લિક થાય એવા સ્કેચ લેબોરેટરીમાં તૈયાર કરાવ્યા. આ વખતે ૪૩ સ્ટિકર્સ તૈયાર કરીને ફેસબુકને આપ્યા. ફેસબુકે તેમાંથી ત્રણને પ્રાથમિક ધોરણે ગયા વર્ષે માત્ર અમેરિકામાં લાઈક બટન સાથે જોડીને પહેલો પ્રયોગ કર્યો. તેમાં સફળતા મળતાં ઓક્ટોબર-૨૦૧૫માં સાત દેશોમાં લાઈક બટન સાથે 'લાઇક' ઉપરાંત “love,” “haha,” “yay,” “wow,” “sad,” અને “angry.” દ્વારા પ્રયોગ કરી જોયો. એમાંથી ય લોકોની પસંદગીને ધ્યાનમાં રાખીને અંતે “love,” “haha,” “wow,” “sad,” અને “angry ને વિશ્વભરના યુઝર્સની સુવિધા માટે ઉપલબ્ધ કરાવી દીધા.
                                                                             ***   
હજુ ય કદાચ લોકોના ફિડબેક પછી ફેસબુક તેમાં ફેરફાર કરશે. કદાચ ફરીથી પેલા પ્રોફેસર કેલ્ટનેર પોતાની લેબોરેટરીમાં ચહેરાના નીતનવા એક્સપ્રેશન્સ ઉપર કામ કરીને વિકલ્પો વધારે એમ પણ બને. કદાચ ભવિષ્યમાં કેલ્ટનેરનું સૂચન માન્ય રાખીને બોડીલેંગ્વેજ દ્વારા અભિવ્યક્તિની મોકળાશ આપવાની શરૃઆત થઈ શકે. પણ એ તમામનાં મૂળિયાં ચાર્લ્સ ડાર્વિનના ૧૪૫ વર્ષ પૂર્વેના પુસ્તક સુધી અને પોલ એકમેનની ૩ હજાર મુખાકૃતિ સુધી પહોંચશે એ નક્કી છે. તેનો એકરાર કરતા ફેસબુકના રિએક્શન્સ માટે જેમને ક્રેડિટ મળી છે એવા મનોવિજ્ઞાાની ડેકર કેલ્ટનેરે મોકળા મને કહે છે : ચાર્લ્સ ડાર્વિન અને પોલ એકમેને ઈમોશન્સના ક્ષેત્રે જેટલું કામ કર્યું છે એટલું કામ હવે આજના કોઈ પણ સંશોધક માટે ઈચ્છવા છતાં શક્ય નથી. ટાંચાં સાધનો વચ્ચે માનવીય લાગણીઓને પારખવાની જે ક્ષમતા તેમણે દરદર ભટકીને મેળવી હતી એ હવે વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટીના વર્લ્ડમાં ક્યાંથી આવે!