મધ્યાંતર - હર્ષ મેસવાણિયા

થોડા સમય પહેલાં બ્રિટનના વેલ્સ પ્રદેશમાં આવેલું મોન્મથ શહેર વિશ્વનું પ્રથમ વિકિપીડિયા શહેર બન્યું. આ વિકિપીડિયા શહેરના મુલાકાતીઓને ગાઇડને સાથે રાખવાની જરૂર નહીં પડે કેમ કે ટુરિસ્ટ ગાઈડનું કામ આપશે વિકિપીડિયા!

આપણે ક્યાંક અજાણ્યા સ્થળનો પ્રવાસ કરીએ ત્યારે તે સ્થળને માત્ર જોઈને જ પરત નથી આવી જતાં, પણ ત્યાંની અજાણી વિગતોથી વાકેફ થવાનું પણ પસંદ કરીએ છીએ. અજાણ્યા સ્થળની પૂરતી વિગતો તો સ્વાભાવિક રીતે જ આપણી પાસે ન હોય. આ સ્થિતિમાં આપણે કોઈ જાણકારની મદદ લઈએ છીએ. આપણે જે સ્થળની મુલાકાત લઈએ ત્યાં તેના જાણકાર મળે પણ ખરા અને કદાચ ન પણ મળે! આ સ્થિતિમાં જે તે પ્રખ્યાત ટૂરિસ્ટ પોઇન્ટ પર આપણી મદદે આવે છે ટૂરિસ્ટ ગાઇડ. ટૂરિસ્ટ ગાઇડ આપણને જે તે સ્થળનો ઇતિહાસ, ભૂગોળ, માન્યતા, શહેરની રહેણીકરણી વગેરેથી માહિતગાર કરે છે. ઘણાં સ્થળોએ ટૂરિસ્ટ ગાઇડ ઇઝી અવેલેબલ નથી હોતા, એટલે ઘણી વખત ગાઇડ મળે એની રાહ જોવી પડે છે અથવા ઘણા બધા પ્રવાસીઓને એક જ ગાઇડથી કામ ચલાવવું પડે છે. આવી સ્થિતિમાં થોડી પરેશાનીનો સામનો પણ કરવો પડે છે. જોકે, તાજેતરમાં આ ટૂરિસ્ટ ગાઇડનો વિકલ્પ બની શકે એવી તરકીબ શોધી કાઢવામાં આવી છે.

શું છે ટૂરિસ્ટ ગાઇડનો વિકલ્પ?

બ્રિટનના પાટનગર લંડનથી ૨૦૦ કિલોમીટરના અંતરે આવેલા ઐતિહાસિક શહેર મોન્મથમાં સંગ્રહાલયો અને પુરાતન જગ્યાએ ૧૦૦૦ બારકોડ સ્ટિકર લગાવાયાં છે. આ બારકોડનું કામ એ છે કે જ્યારે કોઈ ટૂરિસ્ટ આ ઐતિહાસિક શહેરની મુલાકાત લે ત્યારે પોતાનો સ્માર્ટ ફોન આ બારકોડમાં સ્પર્શ કરાવે એટલે કે તેની તસવીર મોબાઈલમાં લે તો જે તે સ્થળની તમામ વિગતો મોબાઇલમાં આવી જાય છે. જુદી જુદી ૨૬ ભાષાઓમાં એ સ્થળની માહિતી મળી જાય છે. આ કારણે જો ટૂરિસ્ટ પાસે ગાઇડ ન હોય તો પણ તેને જોઈતી બધી જ જાણકારી તેની પાસે ઉપલબ્ધ હોય છે. આ ૨૬ ભાષાઓમાં આપણી હિન્દી ભાષાનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. એટલે જો કોઈ ભારતીય મોન્મથ શહેરનો પ્રવાસ કરે અને ત્યાં તેને ગાઇડ ન મળે તો પોતાના સ્માર્ટ ફોનને બારકોડ સાથે ટચ કરાવે એટલે ઇન્ટરનેટમાં એક પણ શબ્દ ટાઇપ કર્યા વગર બધી જ જરૂરી જાણકારી હિન્દીમાં પણ મળી જશે. એ રીતે પ્રવાસીઓ માટે આ સેવા ખરેખર ઉપકારક નીવડી શકે છે.

મોન્મથ શહેર કેમ પસંદ કરાયું?

વિશ્વમાં એવાં તો અસંખ્ય પર્યટન સ્થળો છે જ્યાં દુનિયા આખીના પ્રવાસીઓ વર્ષભર આવતા રહે છે. તો પછી એવા કોઈ ખૂબ જાણીતા પર્યટન સ્થળ પર પસંદગીનો કળશ ઢોળવાને બદલે વિકિપીડિયાએ આ પ્રયોગ કરવા માટે થોડા ઓછા જાણીતા શહેર મોન્મથ પર જ કેમ પસંદગી ઉતારી? એવો પ્રશ્ન થઈ શકે છે. આ પસંદગી પાછળ પણ કારણો છે. એક તો એ કે આ વિચાર મોન્મથ શહેરના એક નાગરિક જ્હોન કમિન્ગ્સને આવ્યો હતો અને તેણે આ માટે વિકિપીડિયાના અધિકારીઓને મળીને પ્રયત્નો આદર્યા હતા. બીજું એક કારણ એ છે કે મોન્મથ શહેર રોમનકાળ વખતના ઐતિહાસિક કિલ્લાઓના કારણે જાણીતું શહેર છે. અહીં એક-એક જગ્યાએ અલાયદો ઇતિહાસ ધબકે છે. ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનું હોવાથી આ સ્થળ પર પસંદગીનો કળશ ઢોળવામાં આવ્યો છે. અન્ય એક કારણ ફંડ છે. વિકિપીડિયા શહેર બનાવવા માટેના પ્રયોગમાં જે ફંડની જરૂર પડવાની હતી તે ફંડ આપવાની જવાબદારી મોન્મથ શહેર કાઉન્ટી કાઉન્સિલે ઉપાડી લીધી હતી. પરિણામે આ કામ વધુ સરળ બની ગયું હતું.

 કઈ રીતે અને કોણે કર્યું આ કામ?

મોન્મથમાં રહેતા જ્હોન કમિન્ગ્સ ૨૦૧૧માં બ્રિસ્ટોલમાં એક કાર્યક્રમમાં ભાગ લેવા ગયા હતા. કાર્યક્રમ ડર્બી મ્યુઝિયમ અને આર્ટ ગેલેરીને બારકોડ સ્ટિકર લગાવીએ એટલે તેની માહિતી મોબાઇલ ફોનમાં મળી જાય એવા પ્રોજેક્ટનું નિર્માણ કરવાનો હતો. આ કાર્યક્રમમાં હાજરી આપ્યા પછી જ્હોનને આ રીતે પોતાના ઐતિહાસિક શહેરને આવા કોઈ પ્રોજેક્ટમાં આવરી લેવાનો વિચાર આવ્યો. તેમણે આ માટે ઓનલાઇન એનસાઇક્લોપીડિયા તરીકે ઓળખાતી વેબસાઇટ વિકિપીડિયાનો સંપર્ક કર્યો. વિકિપીડિયાએ આ કામ માટે તૈયારી પણ બતાવી. વિકિપીડિયાએ શહેરની ઐતિહાસિક ઇમારતો વિશે ઇતિહાસવિદો પાસેથી માહિતી મેળવવાનું કામ શરૂ કર્યું. ત્યાર પછી શહેરમાં ૧૦૦૦ જગ્યાઓએ ઠેર ઠેર નાનકડી સિરામિક પ્લેટ્સ ગોઠવીને તેના પર સ્ટિકર લગાવ્યાં હતાં. આ સ્ટિકર પર વ્હાઇટ-બ્લેક રંગના બારકોડ સ્ટિકર ચિપકાવવામાં આવ્યાં છે. જે તે સ્થળની તમામ વિગતો આ બારકોડ સ્ટિકરમાં મોબાઇલ ફોન ટચ કરાવવામાત્રથી ઉપલબ્ધ થઈ શકે એવી સવલત પૂરી પાડવામાં આવી છે. આ યોજનાને મોન્મથપીડિયા નામ આપવામાં આવ્યું હતું, એટલે ઘણા લોકો મોન્મથ શહેરને મોન્મથપીડિયા શહેર પણ કહેવા લાગ્યા છે. ૧૦૦૦ બારકોડ સ્ટિકરની સુરક્ષા શું? એવો સવાલ કદાચ ઉદ્ભવી શકે! તો જાણી લઈએ કે આ માટે મોન્મથ શહેર કાઉન્ટી કાઉન્સિલે ખાસ સુરક્ષા ગોઠવી છે. આ બોરકોડ સ્ટિકરની સાથે જો કોઈ છેડછાડ થાય તો તેની જાણકારી તરત જ તેની વ્યવસ્થા સંભાળનારી એજન્સીને મળી જાય છે. એટલે પૂરતાં પગલાં લઈ શકે. વળી, મોન્મથના નાગરિકો બારકોડ સ્ટિકરની સુરક્ષા માટે જાગૃતિ બતાવે છે.

ટૂરિસ્ટ ગાઇડનો વિકલ્પ!

વિકિપીડિયાના સંસ્થાપક જિમી વેલ્સે આ પ્રોજેક્ટ અંગે જણાવ્યું હતું કે, 'જો આગામી સમયમાં વિશ્વનાં પ્રખ્યાત ઐતિહાસિક સ્થળોની દેખરેખ રાખતી સંસ્થાઓ આવી સુવિધા ઉપલબ્ધ કરાવવાની તૈયારી બતાવશે તો અમે આ કામ કરી આપીશું. આ માટે જે તે સ્થળને લગતી ઐતિહાસિક અને વર્તમાન સમયની માહિતી, તસવીરો અને પૂરતું ફંડ ઉપલબ્ધ બનશે તો આ કામ કરવું અમને ગમશે.'

મોન્મથપીડિયા અંગે તથ્યોપીડિયા

* વિકિપીડિયા અને મોન્મથ શહેરની કાઉન્ટી કાઉન્સિલની છ મહિનાની જહેમત પછી મોન્મથ શહેર મોન્મથપીડિયા બની શક્યું છે.

* મોન્મથ શહેરની મુલાકાતે વર્ષે ચાર લાખ પ્રવાસીઓ આવે છે, એટલે તેમના માટે આ સુવિધા ઉપકારક નીવડી શકે છે.

* આ પ્રોજેક્ટની નોંધ મહત્ત્વના ૩૦ દેશોના ૨૫૦ જેટલાં અખબારોએ લીધી છે અને આ પ્રોજેક્ટને એક મહત્ત્વની સિદ્ધિ ગણાવી છે.

* આ પ્રોજેક્ટ દરમિયાન લોકોએ આ શહેર વિશે માહિતી આપવામાં ઉમળકો દાખવ્યો હતો. વિકિપીડિયાને મોન્મથ શહેર વિશે વિવિધ દેશોમાંથી ૨૯ ભાષાઓમાં ૫૫૦ આર્િટકલ્સ અને ૧૦૦૦ તસવીરો મળી હતી.

* ધારો કે હિન્દી ભાષામાં આપણને જે તે સ્થળની વિગતો જોઈતી હોય તો આપણા સ્માર્ટ ફોનમાં ભાષાના સેટિંગ્સમાં જઈને હિન્દી ભાષા પર પસંદગી ઉતાર્યા પછી જ મોબાઇલને બારકોડ સ્ટિકર સાથે ટચ કરાવવાનો રહેશે. નહિતર બધી વિગતો અંગ્રેજી ભાષામાં મળશે.

* નિષ્ણાતોના મતે ટૂરિસ્ટ ગાઇડ કરતાં આ સુવિધા કદાચ વધારે વિશ્વસનીય પણ બની શકે છે. કેમ કે, ઇતિહાસવિદો પાસેથી માહિતી મેળવાઈ હોવાથી જે તે જગ્યા વિશે વધારે સચોટ માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે.