સાઇન-ઇન - હર્ષ મેસવાણિયા

ક્રોઝ-વર્ડ પઝલે અખબારના પાના ઉપર જગ્યા બનાવી તેને 100 વર્ષ થયા. ક્રોસ-વર્ડ પઝલ કઈ સ્થિતિમાં ક્રિએટ થઈ હતી? બદલામાં તેના સર્જકને શું મળ્યું હતું?
 

'આપણી નેક્સ્ટ સન્ડે એડિશનમાં ક્રિશમસને ધ્યાનમાં રાખીને કશુંક નવું આપવું છે.' ન્યૂયોર્કના એક અખબારના એડિટર પોતાના ન્યૂઝપેપરમાં ફન વિભાગની જવાબદારી નિભાવતા ડેપ્યુટી એડિટરને બોલાવીને સૂચના આપી રહ્યાં હતા.
'...પણ એના માટે તો થોડો વધુ સમય જોઈશે અને હવે આપણી પાસે નેક્સ્ટ એડિશન માટે એટલો સમય જ ક્યાં બચ્યો છે?' ડિપ્યુટી એડિટરે સાહેબને સમજાવવાની કોશિશ કરી.
 'તમારી પાસે આજનો દિવસ છે, એ દરમિયાન કશુંક નવું વિચારી જૂઓ, વધુ વાત આવતીકાલે કરીશું.' એડિટરે સત્તાવાહી સ્વરમાં ડેપ્યુટી એડિટરને જણાવ્યું.
'હું પૂરી કોશિશ કરીશ સર, થેન્ક યુ!' ડેપ્યુટી એડિટરે એડિટરની કેબિનમાંથી વિદાય લીધી.
ડેપ્યુટી એડિટર પોતાની જગ્યાએ આવીને વિચારે ચડયો. 'એક દિવસમાં નવું આપીને આપીને શું આપી શકાશે?' તેણે મનોમન પ્રશ્ન કર્યો અને પછી ફન વિભાગમાં શું નવું આપી શકાય એની શક્યતાઓ ચકાસવામાં તે લાગી ગયો. બાકી રહેલા બીજા કામો પણ તેને સાથે સાથે કરવાના હતા. આજે તેને કામમાં બહુ મન ન લાગ્યું. સન્ડેની નવી એડિશન માટે તેનું મન સતત વિચાર કરતું રહ્યું.

દિવસ તો આમ ને આમ પૂરો થવા આવ્યો. તેણે હવે ઘરે જવાનું વિચાર્યું. તે ફરી સ્વગત બોલ્યો 'હવે તો રાતે જ વિચારીશ કે નેક્સ્ટ એડિશનની અણધારી આફતમાંથી કેમ ઉગરી શકાશે' તે બહાર જવા નીકળતો જ હતો કે તેને અચાનક કંઈક વિચાર મનમાં ઝબકી ગયો. તે જરાવાર થોભ્યો અને ફરીથી પોતાની જગ્યાએ ગયો. ફટાફટ કંઈક લખવા માંડયો. કદાચ તેને સન્ડેની એડિશન માટે શું નવું આપવું તેનો જવાબ મળી ગયો હતો. થોડી કલાકો પછી તેના ચહેરા પર હળવાશ હતી. ઉતાવળે જે લખાયું હતું તેને તે ધારી ધારીને જોતો હતો. ઘરે જવા નીકળ્યો હતો ત્યારના અને અત્યારના સમય વચ્ચે ખાસ્સા ચારેક કલાકનો ગાળો પડી ગયો હતો. ઓફિસમાં લગભગ કોઈ જ નહોતું. ઘરે જવામાં આટલું મોડું થયું હોવા છતાં તેના મનમાં હાશકારો હતો.
                                                                        ***
'ફન વિભાગમાં તમે જે નવો પ્રયોગ કર્યો છે એને ખૂબ જ સારો પ્રતિસાદ મળ્યો છે, આપણે દર રવિવારની એડિશનમાં તેને જગ્યા આપીશું' ૨૧ ડિસેમ્બર, ૧૯૧૩ના રોજ 'ન્યૂયોર્ક વર્લ્ડ' નામના અખબારના એડિટર હેરબર્ટ બેયર્ડ સ્વોપ પેલા ડેપ્યુટી એડિટર આર્થર વિન્નીને સસ્મિત જણાવી રહ્યાં હતા.

વિન્નીએ હકારમાં મસ્તક ધૂણાવ્યું. એડિટરે ઉમેર્યું 'બની શકે કે જો આટલો સારો ફિડબેક મળતો રહેશે તો આપણે તેને સપ્તાહમાં બે વખત પણ આપી શકીએ, તમે તૈયારી રાખજો. જરૃર પડશે તો તમને એમાં મદદનીશ પણ આપીશું'
'મેં થોડું વિચાર્યું છે, આપણે એમાં હજુ થોડા પ્રયોગો કરીશું તો રિડર્સને વિવિધતા મળશે', વિન્નીએ એડિટર સામે જોઈને આત્મવિશ્વાસથી કહ્યું.
'બિલકુલ! તમને જે સારું લાગે એ કરતા રહેજો' એડિટરે વિન્ની પર વિશ્વાસ જતાવ્યો.
બંનેની વાતચીત પૂરી થઈ એટલે ૪૨ વર્ષના આર્થર વિન્ની એડિટરની કેબિનમાંથી બહાર નીકળીને પોતાના કામમાં લાગી ગયા. તેમણે કરેલો પ્રયોગ સફળ થયો છે એ જાણીને તે મનોમન હરખાયા. જોકે, એમને એ ક્યાં ખબર હતી કે તેમનો આ નવો પ્રયોગ એક દિવસ વિશ્વભરના અખબારોનો અવિભાજ્ય હિસ્સો બની જશે.
આર્થર વિન્નીએ કરેલી એ નવી શોધ વર્ડ-ક્રોસના નામે પહેલી વખત અખબારમાં પ્રકાશિત થઈ ત્યારે ડાઇમંડ શેપના ખાનામાં પઝલ રૃપે ૩૨ વર્ડ્સ શોધવા માટેની સૂચના લખવામાં આવી હતી કે 'નીચેની સૂચનાઓને ધ્યાનથી વાંચીને ઉપરના ખાનાઓમાં બંધબેસતા શબ્દો ગોઠવો'. શરૃઆતની લોકપ્રિયતાના જોરે ક્રોસ-વર્ડ પઝલે નવા આયામો સર કર્યાં.

જોત જોતામાં ન્યૂયોર્કના મોટાભાગના અખબારોએ વિન્નીની પેટર્ન પ્રમાણે ક્રોસ-વર્ડ છાપવાનું શરૃ કર્યું. હરીફ અખબારોની સામે મજબૂત સ્પર્ધા પૂરી પાડવા અને લોકોનો રસ સતત જળવાઈ રહે તે માટે વિન્નીએ ઘણી નવી નવી તરાહથી ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સ આપવાનું શરૃ રાખ્યું. હરીફ અખબારોથી વિન્ની હંમેશા બે કદમ આગળ રહેતા. એ દરમિયાન તેમણે ક્રોસ-વર્ડ માટે પોતાને કોપી રાઇટ આપી દેવા માટે તેના અખબારના તંત્રી અને અન્ય સાહેબોને કહ્યું. વિન્નીનો કોપી-રાઇટનો દાવો યેનકેન પ્રકારે ઉડાવી દેવાયો.
ધીરે ધીરે આર્થર વિન્નીનો રસ તેમાંથી ઓછો થતો ગયો. તેમને માર્ગારેટ પિથરબ્રિજ નામની એક સહાયક આપવામાં આવી હતી. લગલગાટ ૮ વર્ષ સુધી ક્રોસ-વર્ડની કમાન સંભાળ્યા પછી વિન્નીએ ૧૯૨૧માં માર્ગારેટને બધી જ જવાબદારી સોંપી દીધી.

આજના ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સની ડિઝાઇનનો ઘણો ખરો યશ માર્ગાટેરને ય મળે છે. માર્ગારેટને જ્યારે ક્રોસ-વર્ડની તમામ જવાબદારી સોંપવામાં આવી ત્યારે તેને એમાં કશો જ રસ પડતો ન હતો. જોબ માનીને તે બનાવી કાઢતી.

એ સમયે ન્યૂયોર્ક વર્લ્ડના એક ખૂબ જ લોકપ્રિય કટાર લેખક ફ્રેન્કલિન પી. એડમ્સને આ કોયડાઓમાં કોણ જાણે કેમ પણ બહુ રસ પડતો હતો. સપ્તાહમાંથી ડેઈલી કરાયેલી ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સને તે દરરોજ ભરતા અને માર્ગારેટના ડેસ્ક પર રાખી દેતા. એટલું જ નહીં, ક્યાં ક્યાં ભૂલો થઈ છે તેના પર નિશાની પણ કરતા.

માર્ગારેટ દરરોજ તેના પર નજર ફેરવતી અને પછી કચરાટોપલીમાં ફેંકી દેતી. થોડા દિવસો આ ક્રમ ચાલ્યો. માર્ગારેટને એમ કે કટાર લેખક થોડા દિવસોમાં થાકી જશે, પરંતુ એમ થાકે તો ફ્રેન્કલિન શાના! અંતે માર્ગારેટનો રસ આ પઝલ્સમાં કેળવાયો. પછી તો ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સ ન કેવળ તેની ઓળખ બની ગઈ, પણ બહુ બધી રોકડ રળવામાં ય માર્ગારેટને આ ફંડા કામ લાગ્યો.

બે પાર્ટનર સાથે મળીને તેણે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું. તેને ખૂબ સારો પ્રતિસાદ મળ્યો. શરૃઆતમાં ચાર લાખ નકલ વેંચાયા પછી તો ૧૯૮૪ સુધીમાં માર્ગારેટે ૧૩૪ વોલ્યુમ પર કામ કર્યું હતું.  સૌથી મહત્ત્વની વાતઃ ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સના ઉદય વખતે 'સમયનો વેડફાટ' કહીને તેને વખોડી કાઢનારા ન્યૂયોર્કના ખૂબ મોટા અખબાર 'ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સે' પણ ક્રોસ-વર્ડ

તો પછી આર્થર વિન્નીનું શું થયું?
                                                                        ***
'વોશિંગ્ટન પોસ્ટ' માટે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સ ક્રિએટ કરતા ૬૩ વર્ષના મેર્લ રીગલ અત્યારે અમેરિકામાં જ નહીં, પરંતુ વિશ્વમાં ક્રોસ વર્ડ ક્રિએશનમાં મોખરાનું નામ ગણાય છે. પઝલ્સના શોખીન હોવાના કારણે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સના ક્રિએશનમાં આવી ગયેલા મેર્લ રીગલ પંદરેક વર્ષ પહેલા ઈન્ટરનેટ પર કશુંક વાંચી રહ્યાં હતા ત્યારે તેના ધ્યાનમાં એક પેરેગ્રાફ આવ્યો. તેમાં આર્થર વિન્ની વિશે થોડું લખ્યું હતું :

'મૂળ ઈંગ્લેન્ડના વતની અને પછી અમેરિકામાં સ્થાઈ થયેલા આર્થર વિન્નીનું નિધન ૧૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૫ના રોજ ફ્લોરિડાના ક્લીઅરવોટરમાં થયું હતું. તેમણે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સનું સર્જન કર્યું હતું.' આટલું વાંચીને રીગલને વિચાર આવ્યો કે વિન્નીનું અવસાન થયું હતું તે સ્થળ ક્લીઅરવોટર તેનાથી માત્ર ૪૦ કિલોમીટર દૂર છે એટલે ક્રોસ-વર્ડ રસિયા અને ક્રિએટર તરીકે તેના સર્જકની તપાસ તો કરવી જોઈએ.

રીગલે તેના જર્નલિસ્ટ મિત્રોની મદદથી તપાસ કરી જોઈ, પણ ખાસ કશું ન મળ્યું. તેનું નિધન જો ક્લીઅરવોટરમાં જ થયું હોય તો ત્યાં તેની કબર હોવી જોઈએ એમ ધાર્યું હતું, પણ એવી કોઈ કબર તેને ન મળી. રીગલને એ જાણવામાં રસ હતો કે આ ક્રોસ-વર્ડ ક્રિએટરનું પછી શું થયું હતું. ક્રોસ-વર્ડના નામે કમાણી કરનારા ઘણા હતો, તો પછી વિન્નીએ શું કર્યું હશે? ક્રોસ-વર્ડ પર લખાયેલી જૂની એક-બે પુસ્તિકામાં તેના વિશે થોડો ઉલ્લેખ મળ્યો હતો. આ સિવાય આ ક્રોસ-વર્ડ પઝલના સર્જક વિશે એવું તો કેટલું બધુ હતું જે તેની પઝલની માફક હતું. કોયડાઓ ઉકેલવા પડે તેમ હતા.

આ ઘટનાને વર્ષો પસાર થઈ ગયા પછી ગયા વર્ષે એક દિવસ અચાનક રીગલની પત્ની મેરીને ઈન્ટરનેટ પર ક્યાંકથી વિન્નીની મોટી પુત્રીની મરણનોંધ વાંચવામાં આવી. તેમાં તેની એક નાની બહેનનો પણ ઉલ્લેખ હતો, જે ક્લીઅરવોટરમાં રહેતી હતી. તરત જ રીગલ દંપતીએ તેના સુધી પહોંચવા માટે પ્રયાસો આદર્યા. રીગલે સંપર્ક શોધીને તેની સાથે વાત કરી. ૮૦ વર્ષની વયે પહોંચવા આવેલા કેથરિન વિન્નીએ રીગલ દંપતી સાથે મુલાકાત કરવાની તૈયારી દર્શાવી અને એ રીતે રીગલને ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સના સર્જકની ન મળેલી કડીઓ મળી ગઈ.
                                                                               ***
વાત એમ હતી પોતાને કોપીરાઇટ ન મળ્યા પછી વિન્નીએ પઝલ્સમાં રસ દાખવવાનું ઓછું કરી નાખ્યું હતું. વળી, ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સની કમાણીમાંથી રોકડી કરવા મેદાને પડેલા લોકોથી પણ વિન્નીને થોડો અણગમો થયો હતો.

૧૯૩૧ સુધી 'ન્યૂયોર્ક વર્લ્ડ' ચાલુ રહ્યું હતું, એ બંધ થયા પછી તેઓ ક્લીઅરવોટર આવી ગયા હતા. તેમણે ૬૨ વર્ષની વયે લગ્ન કર્યા હતા. જોકે, પોતાના સર્જનમાંથી તેમણે કોઈ પણ કારણોથી કમાણી કરવાનું ટાળ્યું હતું.

તેમની કબર ન હોવાનું કારણ કહેતા કેથરિને કહ્યું હતું કે તેમના પિતાને અગ્નિસંસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. કેથરિને બહુ ગર્વભેર જણાવ્યું કે તેમના પિતા કહેતા કે 'તેમણે કમાણી માટે ક્રોસ-વર્ડનું સર્જન ક્યારેય નહોતું કર્યું અને ન તો તેમણે કમાણી માટે કોપીરાઇટની માંગણી કરી હતી!'