સાઇન-ઇન - હર્ષ મેસવાણિયા

ક્રોઝ-વર્ડ પઝલે અખબારના પાના ઉપર જગ્યા બનાવી તેને 100 વર્ષ થયા. ક્રોસ-વર્ડ પઝલ કઈ સ્થિતિમાં ક્રિએટ થઈ હતી? બદલામાં તેના સર્જકને શું મળ્યું હતું?
 

'આપણી નેક્સ્ટ સન્ડે એડિશનમાં ક્રિશમસને ધ્યાનમાં રાખીને કશુંક નવું આપવું છે.' ન્યૂયોર્કના એક અખબારના એડિટર પોતાના ન્યૂઝપેપરમાં ફન વિભાગની જવાબદારી નિભાવતા ડેપ્યુટી એડિટરને બોલાવીને સૂચના આપી રહ્યાં હતા.
'...પણ એના માટે તો થોડો વધુ સમય જોઈશે અને હવે આપણી પાસે નેક્સ્ટ એડિશન માટે એટલો સમય જ ક્યાં બચ્યો છે?' ડિપ્યુટી એડિટરે સાહેબને સમજાવવાની કોશિશ કરી.
 'તમારી પાસે આજનો દિવસ છે, એ દરમિયાન કશુંક નવું વિચારી જૂઓ, વધુ વાત આવતીકાલે કરીશું.' એડિટરે સત્તાવાહી સ્વરમાં ડેપ્યુટી એડિટરને જણાવ્યું.
'હું પૂરી કોશિશ કરીશ સર, થેન્ક યુ!' ડેપ્યુટી એડિટરે એડિટરની કેબિનમાંથી વિદાય લીધી.
ડેપ્યુટી એડિટર પોતાની જગ્યાએ આવીને વિચારે ચડયો. 'એક દિવસમાં નવું આપીને આપીને શું આપી શકાશે?' તેણે મનોમન પ્રશ્ન કર્યો અને પછી ફન વિભાગમાં શું નવું આપી શકાય એની શક્યતાઓ ચકાસવામાં તે લાગી ગયો. બાકી રહેલા બીજા કામો પણ તેને સાથે સાથે કરવાના હતા. આજે તેને કામમાં બહુ મન ન લાગ્યું. સન્ડેની નવી એડિશન માટે તેનું મન સતત વિચાર કરતું રહ્યું.

દિવસ તો આમ ને આમ પૂરો થવા આવ્યો. તેણે હવે ઘરે જવાનું વિચાર્યું. તે ફરી સ્વગત બોલ્યો 'હવે તો રાતે જ વિચારીશ કે નેક્સ્ટ એડિશનની અણધારી આફતમાંથી કેમ ઉગરી શકાશે' તે બહાર જવા નીકળતો જ હતો કે તેને અચાનક કંઈક વિચાર મનમાં ઝબકી ગયો. તે જરાવાર થોભ્યો અને ફરીથી પોતાની જગ્યાએ ગયો. ફટાફટ કંઈક લખવા માંડયો. કદાચ તેને સન્ડેની એડિશન માટે શું નવું આપવું તેનો જવાબ મળી ગયો હતો. થોડી કલાકો પછી તેના ચહેરા પર હળવાશ હતી. ઉતાવળે જે લખાયું હતું તેને તે ધારી ધારીને જોતો હતો. ઘરે જવા નીકળ્યો હતો ત્યારના અને અત્યારના સમય વચ્ચે ખાસ્સા ચારેક કલાકનો ગાળો પડી ગયો હતો. ઓફિસમાં લગભગ કોઈ જ નહોતું. ઘરે જવામાં આટલું મોડું થયું હોવા છતાં તેના મનમાં હાશકારો હતો.
                                                                        ***
'ફન વિભાગમાં તમે જે નવો પ્રયોગ કર્યો છે એને ખૂબ જ સારો પ્રતિસાદ મળ્યો છે, આપણે દર રવિવારની એડિશનમાં તેને જગ્યા આપીશું' ૨૧ ડિસેમ્બર, ૧૯૧૩ના રોજ 'ન્યૂયોર્ક વર્લ્ડ' નામના અખબારના એડિટર હેરબર્ટ બેયર્ડ સ્વોપ પેલા ડેપ્યુટી એડિટર આર્થર વિન્નીને સસ્મિત જણાવી રહ્યાં હતા.

વિન્નીએ હકારમાં મસ્તક ધૂણાવ્યું. એડિટરે ઉમેર્યું 'બની શકે કે જો આટલો સારો ફિડબેક મળતો રહેશે તો આપણે તેને સપ્તાહમાં બે વખત પણ આપી શકીએ, તમે તૈયારી રાખજો. જરૃર પડશે તો તમને એમાં મદદનીશ પણ આપીશું'
'મેં થોડું વિચાર્યું છે, આપણે એમાં હજુ થોડા પ્રયોગો કરીશું તો રિડર્સને વિવિધતા મળશે', વિન્નીએ એડિટર સામે જોઈને આત્મવિશ્વાસથી કહ્યું.
'બિલકુલ! તમને જે સારું લાગે એ કરતા રહેજો' એડિટરે વિન્ની પર વિશ્વાસ જતાવ્યો.
બંનેની વાતચીત પૂરી થઈ એટલે ૪૨ વર્ષના આર્થર વિન્ની એડિટરની કેબિનમાંથી બહાર નીકળીને પોતાના કામમાં લાગી ગયા. તેમણે કરેલો પ્રયોગ સફળ થયો છે એ જાણીને તે મનોમન હરખાયા. જોકે, એમને એ ક્યાં ખબર હતી કે તેમનો આ નવો પ્રયોગ એક દિવસ વિશ્વભરના અખબારોનો અવિભાજ્ય હિસ્સો બની જશે.
આર્થર વિન્નીએ કરેલી એ નવી શોધ વર્ડ-ક્રોસના નામે પહેલી વખત અખબારમાં પ્રકાશિત થઈ ત્યારે ડાઇમંડ શેપના ખાનામાં પઝલ રૃપે ૩૨ વર્ડ્સ શોધવા માટેની સૂચના લખવામાં આવી હતી કે 'નીચેની સૂચનાઓને ધ્યાનથી વાંચીને ઉપરના ખાનાઓમાં બંધબેસતા શબ્દો ગોઠવો'. શરૃઆતની લોકપ્રિયતાના જોરે ક્રોસ-વર્ડ પઝલે નવા આયામો સર કર્યાં.

જોત જોતામાં ન્યૂયોર્કના મોટાભાગના અખબારોએ વિન્નીની પેટર્ન પ્રમાણે ક્રોસ-વર્ડ છાપવાનું શરૃ કર્યું. હરીફ અખબારોની સામે મજબૂત સ્પર્ધા પૂરી પાડવા અને લોકોનો રસ સતત જળવાઈ રહે તે માટે વિન્નીએ ઘણી નવી નવી તરાહથી ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સ આપવાનું શરૃ રાખ્યું. હરીફ અખબારોથી વિન્ની હંમેશા બે કદમ આગળ રહેતા. એ દરમિયાન તેમણે ક્રોસ-વર્ડ માટે પોતાને કોપી રાઇટ આપી દેવા માટે તેના અખબારના તંત્રી અને અન્ય સાહેબોને કહ્યું. વિન્નીનો કોપી-રાઇટનો દાવો યેનકેન પ્રકારે ઉડાવી દેવાયો.
ધીરે ધીરે આર્થર વિન્નીનો રસ તેમાંથી ઓછો થતો ગયો. તેમને માર્ગારેટ પિથરબ્રિજ નામની એક સહાયક આપવામાં આવી હતી. લગલગાટ ૮ વર્ષ સુધી ક્રોસ-વર્ડની કમાન સંભાળ્યા પછી વિન્નીએ ૧૯૨૧માં માર્ગારેટને બધી જ જવાબદારી સોંપી દીધી.

આજના ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સની ડિઝાઇનનો ઘણો ખરો યશ માર્ગાટેરને ય મળે છે. માર્ગારેટને જ્યારે ક્રોસ-વર્ડની તમામ જવાબદારી સોંપવામાં આવી ત્યારે તેને એમાં કશો જ રસ પડતો ન હતો. જોબ માનીને તે બનાવી કાઢતી.

એ સમયે ન્યૂયોર્ક વર્લ્ડના એક ખૂબ જ લોકપ્રિય કટાર લેખક ફ્રેન્કલિન પી. એડમ્સને આ કોયડાઓમાં કોણ જાણે કેમ પણ બહુ રસ પડતો હતો. સપ્તાહમાંથી ડેઈલી કરાયેલી ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સને તે દરરોજ ભરતા અને માર્ગારેટના ડેસ્ક પર રાખી દેતા. એટલું જ નહીં, ક્યાં ક્યાં ભૂલો થઈ છે તેના પર નિશાની પણ કરતા.

માર્ગારેટ દરરોજ તેના પર નજર ફેરવતી અને પછી કચરાટોપલીમાં ફેંકી દેતી. થોડા દિવસો આ ક્રમ ચાલ્યો. માર્ગારેટને એમ કે કટાર લેખક થોડા દિવસોમાં થાકી જશે, પરંતુ એમ થાકે તો ફ્રેન્કલિન શાના! અંતે માર્ગારેટનો રસ આ પઝલ્સમાં કેળવાયો. પછી તો ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સ ન કેવળ તેની ઓળખ બની ગઈ, પણ બહુ બધી રોકડ રળવામાં ય માર્ગારેટને આ ફંડા કામ લાગ્યો.

બે પાર્ટનર સાથે મળીને તેણે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું. તેને ખૂબ સારો પ્રતિસાદ મળ્યો. શરૃઆતમાં ચાર લાખ નકલ વેંચાયા પછી તો ૧૯૮૪ સુધીમાં માર્ગારેટે ૧૩૪ વોલ્યુમ પર કામ કર્યું હતું.  સૌથી મહત્ત્વની વાતઃ ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સના ઉદય વખતે 'સમયનો વેડફાટ' કહીને તેને વખોડી કાઢનારા ન્યૂયોર્કના ખૂબ મોટા અખબાર 'ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સે' પણ ક્રોસ-વર્ડ

તો પછી આર્થર વિન્નીનું શું થયું?
                                                                        ***
'વોશિંગ્ટન પોસ્ટ' માટે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સ ક્રિએટ કરતા ૬૩ વર્ષના મેર્લ રીગલ અત્યારે અમેરિકામાં જ નહીં, પરંતુ વિશ્વમાં ક્રોસ વર્ડ ક્રિએશનમાં મોખરાનું નામ ગણાય છે. પઝલ્સના શોખીન હોવાના કારણે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સના ક્રિએશનમાં આવી ગયેલા મેર્લ રીગલ પંદરેક વર્ષ પહેલા ઈન્ટરનેટ પર કશુંક વાંચી રહ્યાં હતા ત્યારે તેના ધ્યાનમાં એક પેરેગ્રાફ આવ્યો. તેમાં આર્થર વિન્ની વિશે થોડું લખ્યું હતું :

'મૂળ ઈંગ્લેન્ડના વતની અને પછી અમેરિકામાં સ્થાઈ થયેલા આર્થર વિન્નીનું નિધન ૧૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૫ના રોજ ફ્લોરિડાના ક્લીઅરવોટરમાં થયું હતું. તેમણે ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સનું સર્જન કર્યું હતું.' આટલું વાંચીને રીગલને વિચાર આવ્યો કે વિન્નીનું અવસાન થયું હતું તે સ્થળ ક્લીઅરવોટર તેનાથી માત્ર ૪૦ કિલોમીટર દૂર છે એટલે ક્રોસ-વર્ડ રસિયા અને ક્રિએટર તરીકે તેના સર્જકની તપાસ તો કરવી જોઈએ.

રીગલે તેના જર્નલિસ્ટ મિત્રોની મદદથી તપાસ કરી જોઈ, પણ ખાસ કશું ન મળ્યું. તેનું નિધન જો ક્લીઅરવોટરમાં જ થયું હોય તો ત્યાં તેની કબર હોવી જોઈએ એમ ધાર્યું હતું, પણ એવી કોઈ કબર તેને ન મળી. રીગલને એ જાણવામાં રસ હતો કે આ ક્રોસ-વર્ડ ક્રિએટરનું પછી શું થયું હતું. ક્રોસ-વર્ડના નામે કમાણી કરનારા ઘણા હતો, તો પછી વિન્નીએ શું કર્યું હશે? ક્રોસ-વર્ડ પર લખાયેલી જૂની એક-બે પુસ્તિકામાં તેના વિશે થોડો ઉલ્લેખ મળ્યો હતો. આ સિવાય આ ક્રોસ-વર્ડ પઝલના સર્જક વિશે એવું તો કેટલું બધુ હતું જે તેની પઝલની માફક હતું. કોયડાઓ ઉકેલવા પડે તેમ હતા.

આ ઘટનાને વર્ષો પસાર થઈ ગયા પછી ગયા વર્ષે એક દિવસ અચાનક રીગલની પત્ની મેરીને ઈન્ટરનેટ પર ક્યાંકથી વિન્નીની મોટી પુત્રીની મરણનોંધ વાંચવામાં આવી. તેમાં તેની એક નાની બહેનનો પણ ઉલ્લેખ હતો, જે ક્લીઅરવોટરમાં રહેતી હતી. તરત જ રીગલ દંપતીએ તેના સુધી પહોંચવા માટે પ્રયાસો આદર્યા. રીગલે સંપર્ક શોધીને તેની સાથે વાત કરી. ૮૦ વર્ષની વયે પહોંચવા આવેલા કેથરિન વિન્નીએ રીગલ દંપતી સાથે મુલાકાત કરવાની તૈયારી દર્શાવી અને એ રીતે રીગલને ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સના સર્જકની ન મળેલી કડીઓ મળી ગઈ.
                                                                               ***
વાત એમ હતી પોતાને કોપીરાઇટ ન મળ્યા પછી વિન્નીએ પઝલ્સમાં રસ દાખવવાનું ઓછું કરી નાખ્યું હતું. વળી, ક્રોસ-વર્ડ પઝલ્સની કમાણીમાંથી રોકડી કરવા મેદાને પડેલા લોકોથી પણ વિન્નીને થોડો અણગમો થયો હતો.

૧૯૩૧ સુધી 'ન્યૂયોર્ક વર્લ્ડ' ચાલુ રહ્યું હતું, એ બંધ થયા પછી તેઓ ક્લીઅરવોટર આવી ગયા હતા. તેમણે ૬૨ વર્ષની વયે લગ્ન કર્યા હતા. જોકે, પોતાના સર્જનમાંથી તેમણે કોઈ પણ કારણોથી કમાણી કરવાનું ટાળ્યું હતું.

તેમની કબર ન હોવાનું કારણ કહેતા કેથરિને કહ્યું હતું કે તેમના પિતાને અગ્નિસંસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. કેથરિને બહુ ગર્વભેર જણાવ્યું કે તેમના પિતા કહેતા કે 'તેમણે કમાણી માટે ક્રોસ-વર્ડનું સર્જન ક્યારેય નહોતું કર્યું અને ન તો તેમણે કમાણી માટે કોપીરાઇટની માંગણી કરી હતી!'

સાઇન-ઇન - હર્ષ મેસવાણિયા

સ્માર્ટફોન અને ગેઇમ્સ એક બીજાના પર્યાય જેવા બની ગયા છે. સ્માર્ટફોન યુઝર્સના મોબાઇલફોન માટેના હેતુઓમાં ફોટોગ્રાફી પછી ગેઇમ્સ સૌથી વધુ પસંદગીની બાબત છે એવું એક લેટેસ્ટ સંશોધન કહે છે. વીડિયો ગેઇમ્સ આજે માત્ર મનોરંજનનું માધ્યમ જ નથી રહ્યું, પરંતુ હવે વિશાળ બિઝનેસ પણ બની ગયો છે. સ્માર્ટફોનની સાથે સાથે સતત વિકસતો જતો આ બિઝનેસ આજે ૯,૩૦૦ કરોડ ડોલરને પાર કરી ગયો છે. જોકે, છએક દાયકા પહેલા જ્યારે તેનો પાયો નખાયો ત્યારે આ ઈન્ડસ્ટ્રીને ખૂબ જ મોળો પ્રતિસાદ મળ્યો હતો...

સ્માર્ટફોનનું પ્રયોજન માત્ર ફોન કોલ્સ પૂરતું સીમિત નથી રહ્યું. તેની પાછળ ઘણા બધા હેતુઓ જોડાયા છે. સોશિયલ મીડિયા સાથે કનેક્ટ રહેવાથી લઈને દુનિયાભરમાં બનતી ઘટનાઓ ગણતરીની સેકન્ડમાં જાણી શકાય છે એટલે સ્માર્ટફોન વગર હવે ચાલે તેમ નથી. કોઈ પણ રીતે મનોરંજન મેળવવું એ સ્માર્ટફોનનો મુખ્ય ઉદેશ્ય છે. 

વિશ્વભરમાં થયેલા એક ખાનગી સર્વેક્ષણમાં જાણવા મળ્યું કે ફોટોગ્રાફી પછી સ્માર્ટફોનનો સૌથી વધુ ઉપયોગ વીડિયો ગેઇમ્સ રમવા માટે થાય છે. વીડિયો ગેઇમ્સ વગરનો એક સ્માર્ટફોન શોધવો મુશ્કેલ છે. ગેઈમ્સ એપ્સનો ધીકતો ધંધો દિવસે દિવસે મોટો થતો જાય છે. ગેમ્સ એપ ડેવલપર્સને આમાં બહુ મોટી શક્યતાઓ દેખાઈ રહી છે, આજે સતત વિકસી રહેલી વીડિયો ગેઇમ્સ ઈન્ડસ્ટ્રીનો પાયો લગભગ ૬૫ વર્ષ પહેલા ખોડાયો હતો.
                                                                            ***
૧૯૫૦ના દાયકામાં થોમસ ગોલ્ડસ્મિથ અને ઈસ્ટર્ન રેયમેન ફિલ્ડ નામના બે અમેરિકન્સે કેથડ રે ટયૂબ....ડિવાઇસ વીડિયો ગેઇમનું નિર્માણ કર્યું હતું. એ શરૃઆતી સોપાન હતું એટલે તે લોકપ્રિય ન થઈ. એ પ્રાથમિક તબક્કાની ગેઇમ હતી એટલે ય કદાચ તેને બહુ ગંભીરતાથી લેવામાં આવી ન હતી.

૧૯૫૦ના વર્ષમાં ચાર્લી એડમ નામના કમ્પ્યુટર ઈજનેરે થોડી વધુ મહેનત કરીને બાઉન્સી બોલ ગેઇમ ક્રિએટ કરી હતી. એ ગેઇમ પણ પહેલાની માફક બહુ લોકભોગ્ય બની નહી, પરંતુ ત્યાર પછી ક્રિસ્ટોફર સ્ટ્રેચી , એ. એસ. ડગ્લાસ જેવા કમ્પ્યુટર ઈજનેરોએ આ ક્ષેત્રે ખેડાણ આદર્યું હતું જેના પરિણામે વીડિયો ગેઇમ્સને ધીમે ધીમે પોપ્યુલારિટી મળવા લાગી હતી.

એ જ અરસામાં બૂકહેવેનની નેશનલ લેબોરેટરીમાં એક મહત્ત્વ પૂર્ણ સોફ્ટવેર પર કામ થઈ રહ્યું હતું. વિલિયમ હિજિન્બોથમે ટેનિસ ફોટ ટુ નામની એક ગેઇમ્સ બનાવી હતી. આ ગેઇમ્સના ક્રિએટર વિલિયમે  પોન્ગ ગેઇમ્સ બનાવીને વીડિયો ગેમિંગ ક્ષેત્રે એક નવું જ પ્રકરણ આલેખ્યું. એ સમય હતો ૧૯૬૦ આસપાસનો. ત્યાર બાદ ગેમિંગ ઈન્ડસ્ટ્રીએ સતત નવા નવા સોપાનો સર કરવા માંડયા હતા. જેમાં તેેને અવનવી વિકસતી જતી ટેકનોલોજીનો સથવારો પણ મળ્યો એટલે નાવિન્ય પીરસવાનો પડકાર પણ ઉમેરાતો જતો હતો.
                                                                               ***

૧૯૬૫થી આજ સુધીમાં ગેમિંગ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં જે ફેરફારો થયા છે અને જે નવિનતા આવી છે તેના ૮ ભાગ પાડીને જનરેશન પ્રમાણે વહેંચવામાં આવ્યા છે. અત્યારે ગેમિંગની આઠમી જનરેશન ચાલી રહી છે. પ્રથમથી લઈને આઠ સુધી પહોંચેલા આ બિઝનેસે છેલ્લા પાંચ દશકામાં ઘણા ચડાવ ઉતાર જોયા છે.

જર્મન-અમેરિકન રાફ બિઅરને ગેમિંગ ઉદ્યોગના પાયોનિયર તરીકેનું સન્માન આપવામાં આવે છે. આ રાફ બિઅરે બ્રાઉન બોક્ષ ગેઇમ બનાવી હતી જે વિશ્વભરમાં લોકપ્રિયતાના શિખરો સર કરવામાં સફળ રહી હતી. એ પછી સતત લેવલ પાર થતાં રહ્યાં છે. ૧૯૮૦ પછી એકધારી ચાલતી ઘરેડમાં પરિવર્તન આવવાનું શરૃ થયું. એડવેન્ચર, એક્શન, કાર-બાઇક રેસિંગ, ફાઇટિંગ, શૂટિંગ, રિધમ, રન એન્ડ ગન જેવી વિભિન્ન થીમવાળી ગેઇમ્સ આવવા લાગી હતી.
ઈન્ટરનેટની શોધ થયા પછી ઓનલાઇન ગેઇમિંગનું વધુ એક વિશાળ માર્કેટ ખડું થયું. ૧૯૯૫-૨૦૦૦ સુધીના પિરિયડમાં તો કોઈ પણ દેશના ગેઇમ રસિયા સાથે ઓનલાઇન ગેઇમિંગનો આનંદ ઉઠાવી શકાય એવી ટેકનિક પણ શોધાઈ ગઈ હતી. બંને ઓનલાઇન પ્લેયર્સ એકમેકની ભાષા જાણતા ન હોવા છતાં ગેઇમ તેની વચ્ચે જોડાણનું માધ્યમ બની જતી. ગેઇમિંગની આ સફર હવે ૩ડી સુધી લંબાઈ છે. પહેલા માત્ર થોડી ક્ષણો માટે મનોરંજન આપવા અને લેવા માટે ગેઇમિંગનો ઉપયોગ થતો હતો. પછી તેના દ્વારા રોકડી રળી લેનારા પણ મેદાને પડયા હતા અને પરિણામે ગેઇમિંગ એક મોટા ઉદ્યોગ તરીકે સામે આવ્યું છે. લેપટોપ, ટેબલેટ, આઈપેડ, મોબાઇલ ફોન જેવા અત્યાધૂનિક ઉપકરણોએ ગેઇમિંગ માર્કેટને હવા આપવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે.

વિશ્વમાં ગેઇમિંગનું માર્કેટ ૯,૩૦૦ કરોડ ડોલરને આંબી ગયું છે. ૨૦૧૧ની શરૃઆતમાં આ બિઝનેસ ૨,૫૦૦ કરોડ ડોલર હતો. માત્ર અઢીથી ત્રણ જ વર્ષમાં આ બિઝનેસને ચાર ગણો વેગ મળ્યો છે. આ આંકડા જ બતાવે છે કે ગેઇમિંગ માર્કેટમાં કેટલી તેજીનો માહોલ છે. 

જાપાન, અમેરિકા, સાઉથ કોરિયા, ચીન અને ભારત ગેઇમ્સ સોફ્ટવેર બનાવવામાં અગ્રેસર ગણાય છે. ભારતના કમ્પ્યુટર ઈજનેરોના શિરે અમેરિકાના ગેઇમિંગ માર્કેટની મોટી જવાબદારી રહેલી છે. બે પ્રકારની ગેઇમ્સની અત્યારે બજારમાં ડિમાન્ડ છે. એડલ્ટ અને એક્શનથી ભરપૂર હોય એવી ગેઇમ્સ યુઝર્સ ખૂબ જલ્દી સ્વીકારી લે છે. 

વોર ફિલ્મોની જેમ અટપટ્ટી વોરની ગેઇમ્સ બનાવવાની જરૃરીયાત રહે છે એટલે આવી ગેઇમ્સ બનાવનારાની પણ ઓનલાઇન ખાસ્સી ડિમાન્ડ રહે છે. વળી, એ કામ ડિઝાઇન કરવાથી લઈને સ્ટોરી બનાવવા સુધી જેટલું મુશ્કેલ છે એટલું જ ટફ તે ગેઇમ્સના બધા જ લેવલ પાર કરવાનું પણ છે. એ કારણે તેમાં લાંબાં ગાળા સુધી ગેઇમ્સ રસિયાઓનો રસ જળવાઈ રહે છે. આવી ગેઇમ્સ ઊંચા દામ ચૂકવીને ઓનલાઇન કે પછી ડાઉનલોડ કરીને રમવાનું ચલણ સતત વધતું જાય છે અને કદાચ એટલે જ તેમાં કમાણી પણ ધીકતી છે.

  

ગેમર ફેક્ટ્સ : કિતને પ્રતિશત લોગ.......

૭૨ પ્રતિશત સ્માર્ટફોન યુઝર્સ ગેઇમ રમવાનું પસંદ કરે છે.

૫૫ ટકા લોકો લેપટોપ કે પીસીમાં ગેઇમ રાખે છે.
૪૨ ટકા મહિલાઓ (કુલ ગેઇમ્સ રસિયાઓમાંથી) વિવિધ અઘરી લાગતી ગેઇમ્સ ખરીદીને પણ રમે છે.
૬૦ રૃપિયા સુધીનો ખર્ચ પ્રતિ માસ એવરેજ સ્માર્ટફોન યુઝર્સ કરે છે.
૩૭ વર્ષ, ગેઇમ રસિયાના સરેરાશ ઉંમર આ છે અને તે છેલ્લા ૧૨ વર્ષથી ગેઇમિંગનો આનંદ ઉઠાવે છે.
૭૮ યુઝર્સ લેપટોપ, પીસી કે મોબાઇલમાં ડાઉનલોડ કરેલી ગેઇમ્સ દર બે મહિનામાં બદલી નાખે છે.
૪૦ ઈન્ટરનેટ યુઝર્સ ઓનલાઇન ગેઇમ રમે છે.

૩૦ પ્રતિશત લોકો ફ્રી ઓનલાઇન ગેઇમ્સને બદલે પેઇડ ગેઇમ્સ રમે છે.

સાઇન ઇન - હર્ષ મેસવાણિયા

ચાલીસીએ પહોંચેલા સચિન તેંડુલકરે ગયા મહિને ક્રિકેટમાંથી નિવૃત્તિ લઈ લીધી, તો બીજી તરફ ૪૨ના થયેલા પ્રવીણ તાંબેની પસંદગી મુંબઈની રણજી ટ્રોફીની ટીમમાં થઈ. ઝારખંડ સામેની મેચમાં જો પ્રવીણ તાંબેનો સમાવેશ અંતિમ ઇલેવનમાં થશે તો તેના નામે મોટી વયે પ્રથમ કક્ષાના ક્રિકેટમાં પદાર્પણ કરનારા ભારતીય તરીકેનો વિક્રમ બનશે. જોકે, ૪૦ વર્ષ પછી કોઈ રમતમાં પદાર્પણ કરનારો તાંબે પ્રથમ ખેલાડી નથી. ધારો કે તાંબે શાનદાર પ્રદર્શન કરીને ટેસ્ટમાં સ્થાન મેળવે તો પણ તેના નામે વિશ્વ વિક્રમ ન બને એમ પણ બને!

તારીખ : ૧૫ માર્ચ, ૧૮૭૭
સમય : સવારના ૯-૧૦ આસપાસ
સ્થળ : ઓસ્ટ્રેલિયાનું મેલબોર્ન શહેર
ઘટના : ઈંગ્લેન્ડ-ઓસ્ટ્રેલિયા વચ્ચે ઐતિહાસિક પ્રથમ ટેસ્ટ મેચ
માર્ચ મહિનાનો સમય છે, છતાં ઓસ્ટ્રેલિયાના વાતાવરણ પ્રમાણે હવામાં ઠંડકનો અહેસાસ થઈ રહ્યો છે. મેદાનમાં હાજર રહેલા થોડાંક ક્રિકેટ પ્રેમીઓમાં ઉત્સાહનો માહોલ છે. યજમાન ટીમ ઓસ્ટ્રેલિયાના કેપ્ટન ડેવ ગ્રેગરી અને મહેમાન ઈંગ્લેન્ડની ટીમના કેપ્ટન જેમ્સ લીલીવ્હાઇટ ટોસ ઉછાળવા મેદાન પર ઉતરે છે. ટોસ જીતીને ઓસ્ટ્રેલિયન ટીમ બેટિંગ પર પસંદગી ઉતારે છે. આ સાથે ટેસ્ટ ક્રિકેટના ઈતિહાસમાં એક ઐતિહાસિક પ્રકરણ આલેખાય જાય છે.

એક સાથે ૨૨ ખેલાડીઓ ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં પદાર્પણ કરે છે, જેમાંથી ૬ જેટલા ખેલાડીઓ તો ૩૫ વર્ષની ઉંમરનો પડાવ પાર કરી ચૂક્યા છે, એકાદ બે ચાલીસીમાં પહોંચવાની તૈયારીમાં છે. એક ખેલાડીની ઉંમર ૫૦ વર્ષને આંબવું આંબવું થઈ રહી છે, તેને પણ ટેસ્ટ મેચની કેપ મળે છે. એ ખેલાડી જ્યારે માથામાં કેપ પહેરે છે ત્યારે કદાચ તેણે કલ્પના પણ નહીં કરી હોય કે હવે તે એક રન નહીં કરે કે એક વિકેટ પણ નહી લે તો ય તેનું નામ ક્રિકેટ બૂકમાં હંમેશા માટે નોંધપાત્ર બની જશે. આ ખેલાડી એટલે જેમ્સ સાઉથર્ટન. આજેય જેના નામે ૪૯ વર્ષ અને ૧૧૯ દિવસે ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં પદાર્પણ કરવાનો વિક્રમ બોલે છે.

ક્રિકેટમાં આજના સમયે કદાચ આ વિક્રમ તૂટવો લગભગ અશક્ય ગણાય છે. ૪૦ વર્ષ પછી આંતરરાષ્ટ્રીય કરિઅર શરૃ કરી હોય એવા ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં ગણીને ૧૩ ખેલાડીઓ છે. જેમાં બે ભારતીય ખેલાડીઓ છે. ૪૧ વર્ષ અને ૨૭ દિવસે ભારત વતી ૧૯૩૩માં ઈંગ્લેન્ડ સામે ટેસ્ટ ક્રિકેટ રમનારા રૃસ્તમજી જમશેદજીના નામે સૌથી મોટી ઉંમરે ટેસ્ટ મેચ રમનારા ભારતીય ખેલાડી તરીકેનો રેકોર્ડ બોલે છે. રૃસ્તમજીએ મુંબઈમાં રમાયેલી એ મેચમાં ૫ રન કર્યાં હતા અને અંગ્રેજોની ૩ વિકેટ ખેડવવામાં તેમનું પ્રદાન હતું.

૪૦ વર્ષે ટેસ્ટ મેચ રમનારા બીજા ભારતીય એટલે સી. રામાસ્વામી. રામાસ્વામી ૧૯૩૬ના વર્ષમાં ઈંગ્લેન્ડ ગયેલી ભારતીય ટીમમાં જોડાયા હતા અને બે મેચ રમ્યા હતા. તેમણે બે મેચમાં ૫૬ રનની એવરેજ સાથે ૧૭૦ રન કર્યા હતા. મુંબઈ માટે રણજીમાં રમવાની તૈયારી કરી રહેલા પ્રવીણ તાંબેને જો ટેસ્ટ મેચ રમવાની તક મળે તો આ બંને ભારતીય ખેલાડીનો વિક્રમ તે તોડી શકે તેમ છે.
                                                                                  ***
૩૦ વર્ષ સુધી કોઈ પણ રમતમાં ખેલાડીને નેશનલ ટીમમાં સ્થાન ન મળે એટલે એ સ્વીકારી લે છે કે હવે તેને ક્યારેય ટીમમાં સ્થાન નહીં મળી શકે. બહુ હોંશીલો અને મહેનતું ખેલાડી હોય તો ઉંમરના ૩૦ વર્ષના પડાવે ટીમમાં સ્થાન મેળવે. સ્પોર્ટ્સમાં ૩૫ વર્ષ તો લગભગ રિટાયર્ડ થવાની ઉંમર થઈ ગઈ કહેવાય. શરીર જવાબ દેવા માંડયું ન હોય અને સારી ક્ષમતા ધરાવતો ખેલાડી હોય તો ૩૮-૪૦ વર્ષ સુધી મેદાન પર જોઈ શકાય છે. ૪૦ વર્ષે તો લગભગ ખેલાડીઓ 'પૂર્વ ખેલાડી'નું બિરુદ મેળવીને કોચ તરીકેની જવાબદારી નિભાવતા માંડે છે કે પછી કમેન્ટરી બોક્સમાં બેસીને રમતનું વિશ્લેષણ કરવાનું પસંદ કરવા લાગે છે.

૫૦ વર્ષે શરીરને રમત માટે તૈયાર કરવાનું કામ ખૂબ જ કપરું હોય છે. જોકે, અમુક ખેલાડીઓ ઉંમર વધવાની સાથે રિટાયર્ડ થવાનું વિચારવાને બદલે રમવાનું પસંદ કરવાના ઉદાહરણો પણ વિવિધ રમતોમાં મળી રહે છે. એમાંથી એક વર્ગ એવો છે જેમણે ખૂબ મોટી વયે રમતમાં પદાર્પણ કર્યું હોય અને બીજો વર્ગ એવો એવો છે જેઓ મોટી ઉંમર સુધી રમતમાં એક્ટિવ રહ્યાં હોય.

સામાન્ય રીતે ખેલાડી નિવૃત્તિ થાય પછી કોચ તરીકેની કરિઅર પસંદ કરતો હોય છે, પરંતુ ૧૯૪૮માં અમેરિકન બાસ્કેટબોલ લીગમાં ખૂબ જ સફળ ગણાતા કોચ નાટ હિક્કેને માત્ર કોચ બનીને કારકિર્દી પૂરી કરવી ન હતી. એટલે તેમણે ખેલાડી તરીકે પોતાની ટીમનો હિસ્સો બનવાનું નક્કી કર્યું. ૪૬મા બર્થ ડેના માત્ર બે દિવસ અગાઉ તેઓ પહેલી વખત મેદાનમાં ખેલાડીની હેસિયતથી ઉતર્યા અને એ સાથે આજ સુધી અતૂટ રહેલો વિક્રમ પણ પોતાના નામે કરી ગયા.

આ ઘટનાના ૬૫ વર્ષ પછી પણ બાસ્કેટ બોલમાં સૌથી મોટી વયે પદાર્પણ કરનારા ખેલાડી તરીકે તેમના નામનો ઉલ્લેખ થાય છે. આવું જ એક બીજુ નામ એટલે જેક ક્વાઇન. ૧૯૩૩માં જેક જ્યારે બેઝબોલ રમવા મેદાને પડયા ત્યારે તેની ઉંમર ૫૦ વર્ષ હતી. જોકે, જેક શરૃઆતમાં ઘણી બધી પ્રાદેશિક ટીમ સાથે જોડાયેલા રહ્યાં હતા. હોકીમાં આ વિક્રમ મૌરિસ રોબર્ટના નામે છે. નેશનલ હોકી લીગના ઈતિહાસમાં મૌરિસની નોંધ એવા ખેલાડી તરીકે લેવામાં આવી છે કે જેમણે ૧૯૫૧માં રમવાનું શરૃ કર્યું ત્યારે તેની ઉંમર ૪૫ વર્ષ અને ૩૪૫ દિવસ હતી. પછી એકાદ-દોઢ વર્ષ દરમિયાન તેઓ લગભગ દસેક મેચ રમ્યા હતા. તેમના નામે રહેલો વિક્રમ આજેય અતૂટ છે.

હોકીમાં ૫૨ વર્ષના પડાવ સુધી પહોંચવા છતાં રમવાનો રેકોર્ડ ગોર્ડી હોવેનો છે. આ કેનેડિયન ખેલાડીએ અદ્ભૂત ફિટનેસનો પરચો આપીને લાંબો સમય સુધી રમવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. રમતના મેેદાનમાં લાંબાં સમય સુધી અણનમ રહેલા આ ખેલાડીનું 2016માં 88 વર્ષની વયે નિધન થયું હતું.

ફૂટબોલ ક્લબની વાત આવે તો અલગ અલગ ક્લબ માટે ઘણા બધા ખેલાડીઓના નામે ૪૦ વર્ષ પછી રમવાનો વિક્રમ બોલે છે, પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પોતાના દેશની ટીમ માટે ૪૦ વર્ષ પછી રમ્યા હોય એવા પહેલા ખેલાડી હતા : એલેક્ઝાન્ડર મોર્ટન. ગ્રેટ બ્રિટનમાં ૧૮૩૧માં જન્મેલા મોર્ટન પોતાના દેશ વતી ૧૮૭૩માં સ્કોટલેન્ડ સામે રમવા માટે ફૂટબોલના મેદાનમાં ઉતર્યા ત્યારે તેમની ઉંમર ૪૨ વર્ષ હતી. તેમના નામે બીજો એક રસપ્રદ વિક્રમ પણ નોંધાયેલો છે. તેઓ એ મેચમાં સુકાની હતા અને ચાલીસી પછી સુકાની તરીકેની જવાબદારી સાથે મેદાને પડયા હોય એવા પણ તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એક માત્ર ખેલાડી છે.

૪૨ વર્ષ સુધી નેશનલ ટીમમાં સ્થાન જાળવી રાખનારા ખેલાડી તરીકેનો વિક્રમ પણ વળી ઈંગ્લેન્ડના સ્ટેન્લી મેથ્યુસના નામે જ આજ પર્યન્ત રહ્યો છે. ફિફા વર્લ્ડ કપમાં ૪૦ પ્લસ ડેબ્યુ ખેલાડી આફ્રિકન દેશ કેમેરુનનો છે. રશિયા સામે ૧૯૯૪માં જ્યારે કેમેરુનના રોજર મિલ્લા મેદાન પર ઉતર્યો ત્યારે તેની વય ૪૨ વર્ષ હતી. ઉંમરના ૭૬ વર્ષ પછી ગોલ્ફ ટૂર્નામેન્ટમાં રમનારા ખેલાડી તરીકે જેરી બેર્બરના નામનો ઉલ્લેખ પણ મળી રહે છે.
અમેરિકાના શિકાગોમાં ૧૮૭૫માં જન્મેલા ચાર્લી ઓ-લેરી બેઝબોલની સેન્ટ લુઇસ બ્રાઉન્સ માટે છેલ્લી વખત ૧૯૩૪માં રમવા ઉતર્યા ત્યારે તેની ઉંમર ૫૯ વર્ષ હતી. તેઓ જ્યારે પહેલી વખત મેદાનમાં ઉતર્યા ત્યારે તેઓ ૨૯ વર્ષના હતા, એટલે કે તેની સ્પોર્ટ્સ કરિઅર ૩૦ વર્ષ જેટલી લાંબી હતી. બેઝબોલના આવા જ બીજા ખેલાડી હતા સ્ટચેલ પેઇજ. પેઇજ તેમની ક્લબ કેનસાસ સિટી એથ્લેટ્સ માટે છેક ૫૯ વર્ષ સુધી રમ્યા હતા. 
                                                                                 ***
કરિઅર પૂરી થવાની ઉંમરે નવી શરૃઆત કરનારા ખેલાડીઓ ઘણા બધા મળી રહે છે. બીજી તરફ ખૂબ લાંબાં સમય સુધી રમતમાં એક્ટિવ રહેનારા ખેલાડીઓની પણ કમી નથી. ક્રિકેટ, ફૂટબોલ, બાસ્કેટબોલ, હોકી, ટેનિસ બેઝબોલ જેવી રમતોમાં શારીરિક ક્ષમતા ખૂબ મહત્ત્વની પૂરવાર થતી હોય છે અને ૪૦ વર્ષ પછી શરીરને મેદાનને કાબેલ બનાવવાનું કામ કપરું હોય છે.

આવા સંજોગોમાં ફોર્ટી પ્લસ નવી શરૃઆત કરવી એ પોતાનામાં જ એક સિદ્ધિ છે. જ્યારે રિટાયર્ડ થવાની ઉંમરે લાંબાં સમય સુધી રમતા રહેવું એ પણ એટલી જ મોટી ઉપલબ્ધી ગણાય છે. આમાંના મોટા ભાગના ખેલાડીની ઉંમર પ્રવીણ તાંબેની અત્યારની વય કરતા મોટી હતી અને છતાં તે દેશ માટે કે જે તે ક્બલ માટે મેદાનમાં ઉતરી શક્યા હતા. એ અલગ વાત છે કે આમાંના મોટા ભાગના ખેલાડીઓનો મેદાન પરનો રેકોર્ડ લાજવાબ નથી રહ્યો. વળી મોટી ઉંમરે પ્રારંભ કરનારા માટે લાંબી કરિઅરનો બહુ અવકાશ નથી રહેતો, પરંતુ એમાં નવી તરાહ તો હતી જ. જોવાનું એ રહે છે કે રણજી ટ્રોફીની મેચથી નવો પ્રારંભ કરનારા પ્રવીણ તાંબેનું શું થાય છે?

સાઇન ઇન - હર્ષ મેસવાણિયા

લોકસભાના મહાજંગ પહેલા સેમિફાઇનલ સમી પાંચ રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓમાં ૪ ડિસેમ્બરે દિલ્હીમાં મતદાન થશે અને ૧લી ડિસેમ્બરે (એટલે કે આજે) રાજસ્થાનમાં મતદાન થઈ રહ્યું હશે. મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને મિઝોરમમાં યોજાયેલા ઈલેક્શનમાં મતદાતાઓએ ખૂબ જ ઉમળકો દાખવ્યો હતો. ઊંચું મતદાન થવા પાછળ મતદાતાઓની જાગૃત્તિ જેટલો જ ફાળો ઈવીએમનો પણ છે. સમયનો બચાવ કરીને ઈવીએમ જેટલી ઝડપે મતદાન બૂથમાં કામ કરે છે, એટલી જ ઝડપ પરિણામ વખતે પણ મળે છે. ઈવીએમ કેટલાં સફળ રહ્યાં છે? કેવા સંજોગોમાં તેનો વપરાશ ચલણી બન્યો હતો? કયો દેશ ઈવીએમના ઉપયોગમાં અવ્વલ છે? વિગેરે સવાલોના જવાબો પણ જાણવા જેવા છે.

વાત છે ૧૮૯૨ના વર્ષની. અમેરિકાના ન્યૂયોર્કની નજીકના એક શહેર લોકપોર્ટમાં સ્થાનિક ચૂંટણીઓ યોજાઈ રહી હતી. આ ચૂંટણીઓમાં મતદાતાઓ મોટી સંખ્યામાં મતદાન કરવા ઉમટી પડયા. એટલા માટે નહીં કે કોઈ લોકપ્રિય નેતાએ ચૂંટણીમાં ઝંપલાવ્યું હતું, બલ્કે એટલા માટે કે પહેલી વખત કાગળ પર નિશાન કરવાને બદલે માત્ર બટન પ્રેસ કરીને ઈલેક્શન બૂથ પરથી પાછું આવી જવાનું હતું. મતદાતાઓમાં ભારે હોંશ હતી મતદાન કરવાની. અને પેલા નવા પ્રયોજાઈ રહેલા મશીનને નિહાળવાની ય ખરી.

લોકોમાં આ મશીને બહુ કૂતુહલ જગાવ્યું. બધાને એની ઉત્સુકતા હતી કે આ નવો પ્રયોગ છે તો સારો, પણ સફળ કેટલો રહેશે? તેમાંથી મત ગણતરી કેવી રીતે થશે? પ્રશ્નો ઘણા હતા, પરંતુ મત ગણતરીના દિવસે બધા જવાબો મળી ગયા. નક્કી કરેલા દિવસે મત ગણતરી થઈ અને લોકોના ઉત્સાહ વચ્ચે જ્યાં પરિણામ મેળવવા માટે મોડી સાત સુધી રાહ જોવી પડતી એના બદલે સાંજ પડતા પડતા તો પરિણામ પણ આવી ગયા. વળતા દિવસે ચૂંટણી તંત્રએ આ વોટિંગ મશીન સફળ રીતે પ્રયોજાયું હોવાનો રિપોર્ટ આપ્યો અને એ રીતે વિશ્વમાં પહેલી વાર વોટિંગ મશીનથી મતદાન થયાની ઐતિહાસિક ઘટના નોંધાઈ ગઈ.
                                                                       ***

અમેરિકામાં થયેલા આ પ્રથમ પ્રયોગ પછી ચાર વર્ષ સુધી એકેય ચૂંટણીઓમાં એક યા બીજા કારણોસર વોટિંગ મશીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો નહીં. ૧૮૯૬માં ન્યુયોર્કના જ રોચેસ્ટર નામના સિટીમાં યોજાયેલા ઈલેક્શનમાં તમામ બૂથો પર વોટિંગ મશીન પ્રયોજાયું અને ત્યાર બાદની ચૂંટણીઓમાં વોટિંગ મશીનની સંગીન શરૃઆત થઈ. ૧૯૩૦ આવતા આવતા તો અમેરિકાના લગભગ તમામ મોટા શહેરોમાં વોટિંગ મશીનનો ઉપયોગ શરૃ થઈ ગયો હતો. વોટિંગ મશીનને વ્યાપક રીતે પોપ્યુલર બનાવવાનો યશ અમેરિકાને ભાગે જાય છે. બીજા વિશ્વ યુદ્ધ પછી થયેલી ચૂંટણીઓથી વોટિંગ મશીનનો ઉપયોગ અમેરિકા ઉપરાંત બ્રિટનમાં રાષ્ટ્ર વ્યાપી બન્યો હતો. ૧૯૬૦ પછી અમેરિકાની તમામ ચૂંટણીઓમાં ઈવીએમનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો હતો. નાના-મોટા બધા બૂથો પર ઈવીએમ ચલણી બન્યું હતું. તો બ્રિટને પણ આ સિસ્ટમનો લાભ લેવાનું શરૃ કરી દીધું હતું. જોકે, સાથે સાથે વિવાદ પણ થતો રહેતો હતો એટલે જેટલી ઝડપે તેની શરૃઆત થઈ હતી એેટલી જ ઝડપે લોકપ્રિય ન બની શક્યું. હજુ પણ મોટા ભાગના દેશોમાં બેલેટ પેપરથી જ મતદાન થઈ રહ્યું હતું.

ભારત સહિતના એશિયાઈ દેશોમાં તો છેક ૨૦મી સદીના અંત ભાગમાં ઈલેક્શનમાં વોટિંગ મશીનનો પ્રારંભ થયો હતો. આજે હવે સ્થિતિ એવી છે કે ભારતની આ મામલે દાદાગીરી ચાલે છે. તમામ ચૂંટણીઓમાં ઈવીએમનો ઉપયોગ તો થાય જ છે. સાથે સાથે ભારતમાં બનેલા ઈવીએમની ડિમાન્ડ ભારતની બહાર પણ વધતી જાય છે.

                                                                       ***
એમ.બી. હનીફાને ભારતના પ્રથમ ઈવીએમ ડિઝાઇનર તરીકેનું સન્માન આપવામાં આવે છે. હનીફાએ ૧૫ ઓક્ટોબર, ૧૯૮૦ના દિવસે પહેલું ઈવીએમ તૈયાર કરીને રજૂ કર્યું હતું. આજે ભારતમાં વપરાતા અને વિદેશમાં મોકલાતા વોટિંગ મશીનની મૂળભૂત ડિઝાઇન હનીફાની પેટર્નને અનુસરે છે. હનીફાએ તૈયાર કરેલા મશીન પ્રમાણે ભારતના ચૂંટણી કમિશને પ્રથમ પ્રયોગ ૧૯૮૧માં કેરળની ઉત્તર પારાવાર બેઠકની વિધાનસભામાં કર્યો હતો. એક સાથે ૫૦ જેટલા બૂથો પર ઈવીએમને પ્રયોજવામાં આવ્યું હતું, પણ તેના માટેની જાગૃતિના અભાવે સગવડ કરતા અગવડ વધુ પડી હતી. મતદાતાઓને ખાસ સમજાવવામાં આવ્યું હોવા છતાં બૂથ પર ગૂંચવણો વધી ગઈ હતી.

ચૂંટણી પંચે એ પછી થોડો સમય વધુ પ્રયોગો કર્યા. ભારતના અલગ અલગ રાજ્યોની નાની-મોટી ચૂંટણીઓમાં છૂટા છવાયા પ્રયોગો કરીને લોકોમાં ઠીક ઠીક જાગૃત્તિ આવે ત્યાં સુધી રાહ જોવાનું વલણ અખત્યાર કર્યું. ૧૯૯૯ની સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં ભારતના લગભગ ૭૫ ટકા મતદાન બૂથો પર ઈવીએમનો ઉપયોગ થયો હતો. આ વખતે તેને બરાબર પ્રતિસાદ પણ મળ્યો. થોડા ફેર વોટિંગના વિવાદોને બાદ કરતા લોકોનું વોટિંગ મશીન તરફનું વલણ ખૂબ જ હકારાત્મક જોવા મળ્યું હતું. ત્યાર પછીના જુદા જુદા રાજ્યોના વિધાનસભાના ઈલેક્શન વખતે પણ આ પ્રયોગ શરૃ રાખવામાં આવ્યો હતો.

૨૦૦૪ સુધીમાં ભારતના લોકમાનસમાં વોટિંગ મશીનને વ્યાપક સ્વીકૃતિ મળી ચૂકી હતી. ૨૦૦૪માં યોજાયેલા જનરલ ઈલેક્શનમાં ભારતભરમાં પ્રથમ વખત ઈવીએમથી મતદાન થયું હતું. ઈવીએમના ઈતિહાસમાં ૧૮૯૨ બાદ આ ઐતિહાસિક બાબત હતી. દુનિયાના કોઈ પણ દેશ દ્વારા પોતાની આવડી મોટી ચૂંટણીમાં બધા જ બૂથો પર ઈવીએમનો થયો હોય એવો આ પ્રથમ કિસ્સો હતો. એ રીતે ભારતે પોતાના નામે એક નવો કિર્તીમાન સ્થાપિત કર્યો હતો. એ પછી તો ૨૦૦૯ના લોકસભા ચૂનાવ વખતે પણ સમગ્ર ભારતમાં ઈવીએમ દ્વારા જ મતદાન થયું હતું.

આજે ભારતની સ્થિતિ શું છે? ભારત આજે વિશ્વનું એવું એક માત્ર રાષ્ટ્ર છે જ્યાં ઈવીએમની બોલબાલા છે. માત્ર ચૂનાવમાં જ નહી, બનાવટમાં અને એક્સપોર્ટમાં પણ ભારતનું નોંધપાત્ર પ્રદાન ગણાય છે. નેપાળ, ભૂતાન, કેન્યા નામિબિયા સહિતના દેશોમાં ભારતમાં બનતા ઈવીએમની ડિમાન્ડ છે. ભારતમાં બે સરકારી કંપનીઓ ઈવીએમ નિર્માણનું કામ કરે છે. બેંગલુરુમાં આવેલી ભારત ઈલેક્ટ્રોનિક્સ અને હૈદ્રાબાદની ઈલેક્ટ્રોનિક્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા ઈવીએમનું મોટા પાયે ઉત્પાદન કરે છે. ભારત ઈલેક્ટ્રોનિક્સે ૧૯૮૯માં ઈવીએમનું ઉત્પાદન શરૃ કર્યું હતું અને તે વખતે ૭૫,૦૦૦ ઈવીએમ બનાવ્યા હતા. એના ૮ વર્ષ પછી ૧૯૯૬માં તેનું ટર્ન ઓવર ૧, ૦૦૦ કરોડને આંબી ગયું હતું. એના પરથી જ તેના ઉત્પાદનનો અને સફળતાનો અંદાજ લગાવી શકાય છે. એક ઈવીએમની કિંમત આશરે રૃપિયા ૫,૫૦૦થી લઈને ૭,૫૦૦ હજાર સુધી હોય છે. એક ઈવીએમ વધુમાં વધુ ૩,૮૪૦ મતો નોંધી શકે છે. જોકે, હવે ગોઠવણ જ એવી કરવામાં આવે છે કે એક વોટિંગ મશીનના ભાગે માંડ ૧૨૦૦થી ૧૪૦૦ મત આવે છે. એક વખત ઈવીએમ દ્વારા કરેલા મતદાનનો ડેટા તેમાં ૧૦ વર્ષ સુધી સાચવી શકાય છે. વળી, ઈવીએમમાં વધુમાં વધુ ૬૪ ઉમેદવારોના ચિન્હો પણ સમાવી શકાય છે. ૨૦૦૯ના લોકસભા ચૂનાવ વખતે આખા ભારતમાં ૧૩,૬૮,૪૩૦ ઈવીએમ તૈનાત કરવામાં આવ્યા હતા. ઈવીએમના કારણે છેલ્લી બે લોકસભાની ચૂંટણી વખતે ૧૦,૦૦૦ ટન કાગળનો બચાવ કરી શકાય છે.
                                                                        ***
આટલી ઉપયોગીતા છતાં ઈવીએમને લઈને લગભગ દરેક ઈલેક્શનમાં એકાદ મોટો વિવાદ પણ થાય છે. વિવાદ માત્ર ભારતમાં જ થાય છે એવું ય નથી. અમેરિકામાં ઈવીએમના કારણે ઉમેદવાર હાર્યો હોય એવા કેસ પણ ભૂતકાળમાં નોંધાયેલા છે અને એમાંથી હજુ પણ અમુકનો નિવેડો નથી આવ્યો. 

જર્મનીની સુપ્રીમ કોર્ટે તો ઈવીએમ વિશ્વસનીય ન હોવાનું પણ કહ્યું છે, જ્યારે ઇઝરાયેલમાં તો વોટિંગ મશીન પર ધોરણસરનો પ્રતિબંધ જ મૂકવામાં આવ્યો છે. આ દેશોને વોટિંગ મશીન ભલે નકામા લાગતા હોય, પણ ભારતમાં આ એકદમ બંધ બેસતી સુવિધા છે એનું કારણ આગળ ધરતા ઘણા નિષ્ણાતો કહે છે કે જ્યારે પેપરમાં ચિન્હ મારીને મતદાન થતું હતું ત્યારે સરેરાશ ૧૦થી ૧૫ ટકા મતો ખોટા પડતા હતા એના બદલે ઈવીએમ વધુ સારું પરિણામ લઈ આવે છે.

ભારતના થોડા અર્ધ શિક્ષિત અને એટલા જ બીજા અશિક્ષિત મતદાતાઓ જે તે ઉમેદવારના સિમ્બોલની સામે માત્ર બટન પ્રેસ કરી દે એટલે તેમનું કામ પૂરું થઈ જાય. ભારતમાં ઈવીએમની લોકપ્રિયતા પાછળ કદાચ એક કારણ આ પણ હોઈ શકે છે!