નૂતન વર્ષ-દીપાવલીના તહેવારમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી દીવડાઓનું સ્થાન મીણબત્તીએ લઈ લીધું છે. મીણબત્તીનો વ્યાપ દિવાળી પૂરતો જ સીમિત નથી રહેતો, બર્થ ડે સેલિબ્રેશનથી લઈને મૌન આંદોલન સુધી મીણબત્તી સંગીન રોશની ફેલાવતી રહે છે. સદીઓ પહેલા રોશની આપવાનું કામ કરતી મીણબત્તી હવે પ્રસંગોને રોશન કરવાની જિમ્મેદારી નિભાવે છે.

૧૭મી  સદીની એ અંધકારમય રાતોમાં ઉજાસ કરવાના હેતુથી આયર્લેન્ડ રાજ્યના કેપિટલ ડબલીનમાં એક નવો કાયદો અમલી બનાવાયો હતો. પાટનગર ડબલીન રાતે પણ રોશન રહેવું જોઈએ એવા ઈરાદા સાથે ૧૬૧૬માં એક કાયદો ઘડાયો કે દર પાંચ ઘરના અંતરે એક મીણબત્તી બહાર સળગતી હોવી જોઈએ. મીણબત્તી સળગે છે કે કેમ એનું ધ્યાન નિયત થયેલા પાંચ મકાનાએ રાખવાનું થતું. નિયમભંગ થયો તો પાંચેય માલિકો દંડાશે એવા ડરથી ડબલીન આખું એ સમયે રાતે ય રોશન રહેતું હતું. રાતે શહેરની ગલીઓમાંથી પસાર થયેલા કોઈ વટેમાર્ગુને પૂરતો અજવાસ ન મળે અને એ કચેરીમાં ફરિયાદ કરે તો જે તે વિસ્તારના પાંચેય ઘરોને સજા કરવામાં આવતી. સજામાં શું હોય? અજવાળું નહોતું કર્યું એટલે સજારૃપે કચેરીને મીણબત્તી જમા કરાવવી પડતી!
ડબલીન એ સમયે યુરોપ આખામાં રોશનીના શહેર તરીકે જાણીતું બન્યું હતું. રોશનીના શહેર તરીકે વિખ્યાત થવા પાછળ સ્ટ્રીટ લાઇટના આ કીમિયા ઉપરાંતનું પણ એક પરિબળ હતું. કેન્ડલ્સ બનાવવાનો ઉદ્યોગ ડબલીનમાં પૂરબહારમાં ખિલ્યો હતો. સમગ્ર યુરોપમાં ડબલીનની મીણબત્તીઓનો પ્રકાશ ઝળહળતો હતો. પ્રારંભે શરૃ થયેલી એક કંપની તો આજે ય અડીખમ રહીને મીણબત્તીઓનું ઉત્પાદન કરી રહી છે.
મીણબત્તીઓની બાબતમાં ભલે ડબલીને આ ઐતિહાસિક પહેલ કરી હોય, પણ ખરેખર તો કેન્ડલ્સનું ઔધોગિક સ્વરૃપ તો છેક ૧૩મી સદીમાં જ યુરોપમાં આકાર પામી ચૂક્યું હતું. ફ્રાન્સ અને ઈંગ્લેન્ડના કેટલાક કેન્ડલ્સ મેકર ખૂબ નાના પાયે ઉદ્યોગ ચલાવતા હતા. પરંપરાગત રીતે મીણબત્તી બનાવ્યા પછી ઘરે ઘરે જઈને તેનું વેંચાણ કરતા હતા. પ્રાણીઓની ચરબી અને તેલના મિક્ષણથી બનેલી કેન્ડલ્સ કિચનની જરૃરીયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવાતી હતી. ગણ્યા ગાંઠયા કેન્ડલ્સ મેકર મધપૂડાનો ઉપયોગ કરીને ચર્ચ માટે ખર્ચાળ કેન્ડલ્સ બનાવી દેતા હતા. 
૧૫મી સદીમાં કેન્ડલનું સૌપ્રથમ બીબું પેરિસમાં આકાર પામ્યું હતું. એની સફળતાથી પ્રેરાઈને પછીથી તૈયાર બીબાંની મદદથી મીણબત્તી બનાવવાનો બિઝનેસ પૂરજોશમાં ચાલ્યો હતો. એ પહેલા કોઈ માપથી મીણબત્તી બનતી નહોતી. ઘરેલું તરાહથી બનેલી અત્યાર સુધીની મીણબત્તીઓ બીબાં જેટલી આકર્ષક તો ક્યાંથી હોય! બીબાના પ્રયોજને મીણબત્તીને લોકપ્રિય બનાવવામાં પણ અગત્યની ભૂમિકા નિભાવી હતી.
જેના પરથી આપણે મીણબત્તી અર્થ તારવ્યો છે એ મીણનો ઉપયોગ તો મીણબત્તી બનાવવામાં બહુ પછીથી થવા લાગ્યો હતો. ૧૭મી ૧૮મી સદીમાં ધાર્મિક કાર્યક્રમો વખતે મીણમાંથી બનેલી મીણબત્તી સળગાવવાનો જ આગ્રહ રખાતો હતો. આપણે ત્યાં જેમ કેરોસીનનો દીવો ધાર્મિક સ્થળોમાં નહોતો થતો એ જ રીતે પ્રાણીની ચરબી કે તેના શરીરમાંથી નીકળતા ઓઇલમાંથી બનેલી મીણબત્તી યુરોપની ધાર્મિક માન્યતા પ્રમાણે પેટાવી શકાતી ન હતી. એ સમયે મીણનું ઉત્પાદન આજની તુલનાએ ઘણું ઓછું હતું એટલે મીણબત્તી પ્રમાણમાં મોંઘી હતી. ધાર્મિક કાર્યક્રમોમાં કે પછી ધનવાન લોકોને જ એ મીણબત્તી રોજિંદા વપરાશમાં પરવડે તેમ હતી. સામાન્ય મધ્યમ વર્ગીય ઘરોમાં તો એ સમયે યુરોપમાં મોટા પાયે બનવા લાગેલી સસ્તી મીણબત્તીઓ જ ચાલતી. માલદાર લોકો તેનાથી સુગ રાખતા એની પાછળનું કારણ એવું હતું કે એમાંથી દુર્ગંધ આવતી હતી. ઘણી મીણબત્તીઓમાં એ દુર્ગંધ એટલી હદે તીવ્ર હતી કે ઘરમાં જ નહીં, પણ શેરીમાં પણ એની તીવ્રતા વ્યાપી જતી. ત્યારના કારખાનેદારો માટે મીણબત્તીના ઉત્પાદન આડે આ સૌથી મોટી સમસ્યા હતી. મીણબત્તી ઉદ્યોગમાં ઝંપલાવનારા નવા કારખાનેદારો પોતાની મીણબત્તી ખપાવવા માટે ઓછી 'દુર્ગંધ ધરાવતી' મીણબત્તી તરીકે નવી મીણબત્તીનો પ્રચાર કરતા હતા.
ડબલીનમાં સ્ટ્રીટ લાઇટ તરીકે મીણબત્તીનો ઉપયોગ થયો હતો એની તો સદીઓ વીતી ચૂકી હતી. ધીરે ધીરે બ્રિટનના ઘણા શહેરો મીણબત્તીની રોશનીથી ઝળાહળાં થવા લાગ્યા હતા, પણ પછી ઉચ્ચ સરકારી અફસરો અને જમીનદારોના વ્યાપક વિરોધના પગલે બ્રિટનના ઘણાં શહેરોમાં દુર્ગંધ ફેલાવતી મીણબત્તી જાહેરમાં પેટાવવા ઉપર પ્રતિબંધ મૂકાયો હતો.
૧૯મી સદીનો પૂર્વાર્ધ કેન્ડલ્સના વિકાસમાં નવો ચીલો ચાતરનારો બની રહ્યો. ૧૮૨૦માં મીણબત્તીમાંથી નીકળતી બદબૂનો ઉપાય શોધાયો હતો. ફ્રાન્સ રસાયણશાસ્ત્રી મિશેલે પ્રાણીની ચરબી-ઓઈલમાંથી નીકળતા એસિડ વગેરે પદાર્થોને મીણબત્તી બનાવતી વખતે કઈ રીતે અલગ તારવી શકાય તેનો ઉપાય શોધી કાઢ્યો હતો. જેનાથી મીણબત્તી બનાવતા પહેલા અમુક રાસાયણિક પ્રક્રિયા કરીને દૂર્ગંધ ફેલાવતા એસિડને અલગ કરી શકાતો હતો. આ ઘટના સદીઓ જૂની મીણબત્તીના નવા લિબાસ માટે કારણભૂત બની હતી. બદબૂ દૂર કરવાની સાથે સાથે તેમાં અમુક દ્રાવણ ભેળવાય તો સુગંધ પ્રસરે છે એવી ય તરકીબો શોધાતી હતી. ખાદ્યપદાર્થ જેવી સુગંધ કે ગમતા ફૂલોની ફોરમ મીણબત્તીની રોશની સાથે ફેલાય તો બિઝનેસ વધુ વિકસી શકે એવી ગણતરી માંડીને થોડા એ તરફ સંશોધનો થયાં. એ જ અરસામાં કાળા રંગની મીણબત્તીઓમાં રંગપૂરણી પણ થઈ. મનગમતી મહેક સાથે મનભાવન રંગની મીણબત્તીઓ જગતભરના માર્કેટમાં મળવા લાગી હતી.
૧૯મી સદીનો પૂર્વાર્ધ મીણબત્તીના વિકાસમાં છલાંગ લગાવનારો રહ્યો અને ઉત્તરાર્ધ લાઇટિંગ ટેકનિક માટે સીમાચિન્હ બની રહ્યો. ૧૮૭૯માં લાઇટ બલ્બની શોધ થઈ એ પછી એક તબક્કે એવું મનાતું હતું કે હવે કેન્ડલ ઉદ્યોગમાં અંધારું થઈ જશે. જોકે, એ માત્ર ધારણા જ પૂરવાર થઈ. ૨૦મી સદીમાં ઉદ્યોગ ઘટવાને બદલે સતત વધતો ચાલ્યો. તેના ઉપયોગનું સ્વરૃપ ભલે બદલાતું ગયું, પણ તેની લોકપ્રિયતા અકબંધ રહેવા પામી છે.
મીણબત્તીના વ્યાપનો અંદાજ એ વાત પરથી આવી શકે કે યુરોપ તેમજ અમેરિકામાં દર ૧૦માંથી ૭ ઘરોમાં કેન્ડલનો ઉપયોગ થાય છે. એશિયન-આફ્રિકન દેશોમાં ખૂબ ઝડપથી આ એવરેજ સુધરીને ૧૦માંથી પાંચ ખોરડા થઈ છે.
અંધારા ઓરડામાં ઉજાસ વેરવાથી લઈને કોઈક આલિશાન હોટલના અંધારા કોનામાં કેન્ડલ લાઇટ ડિનર સુધી મીણબત્તીનો માન મરતબો જળવાયો છે. ક્યાંક તે શણગાર સ્વરૃપે હાજરી નોંધાવે છે, તો ક્યાંક શ્રદ્ધારૃપે ઝળહળી ઊઠે છે. કેન્ડલ્સ આજે પ્રકાશનો એક માત્ર સોર્સ નથી, પણ પ્રસંગોએ ઘર સજાવટથી ધાર્મિક કાર્યક્રમો સુધી બધે જ તેની અનિવાર્યતા તો બની સિદ્ધ થઈ જ છે. એકદમ નાનકડી સાઇઝમાં પણ ઉપલબ્ધ બનતી કેન્ડલ્સનો વપરાશ સૌથી વધુ બર્થ ડે સેલિબ્રેશન વખતે થાય છે. પ્રકાશ માટે થતો હતો કદાચ એનાથી વધુ વપરાશ અને વ્યાપ ૨૧મી સદીમાં થયો છે. હવે તેની પાસેથી રોશનીની અપેક્ષા નથી હોતી, પણ જીવનના યાદગાર પ્રસંગોને રોશન કરવાની જવાબદારી તો તે આજેય સુપેરે નિભાવી જાણે છે.

મીણબત્તીથી રોશન દુનિયા
* આયર્લેન્ડના કેપિટલ ડબલીનમાં સૌથી જૂની મેન્યુફેક્ચરિંગ કંપની રાથબોર્ન કેન્ડલ્સ હજુ ય ૧૪૮૮ના વર્ષથી આજે ૫૨૬ વર્ષથી પણ ઉત્પાદન કરી રહી છે. પાંચ પાંચ સદી જૂની કંપની કાર્યરત રહી હોય એવા આંગળીના વેઢે ગણી શકાય એટલા ઉદાહરણો માંડ મળે છે. આ કંપની હવે ડબલીનની વૈશ્વિક ઓળખ બની ગઈ છે એટલે તેને નિભાવવા માટે સરકાર પણ પ્રયાસો કરે છે.

* ૧૯મી સદીમાં ભારતમાં બનતી કેન્ડલ્સમાં તજની ફ્લેવર માણી શકાતી હતી. તજના ઉપયોગથી બનતી મીણબત્તી અંગ્રેજી અફસરો બહુ જ પસંદ કરતા હતા.
* રોમનો પ્રાણીઓની ચરબી, તેલ અને શણની વાટ વગેરેની શેળભેળથી બનેલી મીણબત્તીનો ઉપયોગ કરતા હોવાનું પ્રાચીન રોમન લખાણોમાંથી જણાયું છે. ખાસ તો રોમન રાજાઓ મીણબત્તીઓના શોખીન હતા અને પોતાને ગમતી મીણવાટ બનાવવા કુશળ કારીગરોને તગડું વેતન પણ આપતા હતા.
* જેનો અર્થ આપણે મીણબત્તી કરીએ છીએ એ અંગ્રેજી વર્ડ કેન્ડલ મૂળ તો લેટિન શબ્દ કેન્ડિલા ઉપરથી ઉતરી આવ્યો છે. તેનો એક મતલબ થાય છે- ચળકાટ. બીજો અર્થ થાય છે અંધકારને દૂર કરનારી સફેદ રોશની.
* મીણબત્તી બનાવવા માટે પ્રાણીના શરીરની ચરબી-ઓઈલથી લઈને ફળોનો રસ, મધપૂડામાંથી મળતું મીણ વગેરેનો ઉપયોગ થતો હતો, પણ પછી પરિવર્તનની સાથે સાથે વ્હેલ માછલીના માથામાંથી નીકળતા સફેદ પદાર્થથી લઈને પેટ્રોલિયમમાંથી મળતા પેરાફિન વેક્સનો પણ મોટાપ્રમાણમાં વપરાશ થવા લાગ્યો છે. આજે તો મીણબત્તી બનાવવા માટે એક કરતા અનેક પદાર્થ હાજર હોય છે.
* ૧૭મી સદીમાં ઈંગ્લેન્ડે એક વટહુકમ બહાર પાડીને હોમમેઇડ મીણબત્તી બનાવવા ઉપર પ્રતિબંધ લગાવી દીધો હતો. આજે મીણબત્તી બનાવવાનો ગૃહ ઉદ્યોગ સરળ છે, પણ એ વખતે ઈંગ્લેન્ડમાં મીણબત્તીના ગૃહ ઉદ્યોગ માટે પરવાનો લેવો ફરજિયાત હતો. સાથે સાથે માતબર ટેક્સ પણ ચૂકવવો પડતો હતો. કારણ કે, કારખાનેદારોએ આ ઉદ્યોગમાં ઝંપલાવ્યું હતું એટલે ઈંગ્લેન્ડને એમાં બિઝનેસ દેખાયો હતો.
* ભારત અને ચીનમાં બનેલી સસ્તી મીણબત્તીઓનું યુરોપિયન દેશોમાં અને અમેરિકામાં મોટું બજાર વિકસ્યું છે. અમેરિકામાં વેક્સની કિંમત ખૂબ ઊંચી હોય છે, જ્યારે ભારત ચીનમાં ૫૦ કિલોના વેક્સના ભાવ ૧૫૦૦થી ૨૦૦૦ સુધી રહેતા હોય છે. જેના કારણે એશિયન દેશો જેટલી સસ્તી મીણબત્તી બનાવવી યુરોપ-અમેરિકામાં ખૂબ અઘરું પડે છે

દીપાવલી-નૂતન વર્ષ એટલે મીઠાઈઓ-ફટાકડાં-દીવડાની સાથે સાથે રંગોળીનો પણ તહેવાર. ભારતીય તહેવારોમાં રંગોળીનું મૂલ્ય અનેરું અંકાતુ હતું, પણ સદીઓ જૂની આ ભારતીય પરંપરાની રંગત રંગવિહિન થવાના આરે પહોંચી છે, જેના માટે થોડાં વર્ષો પછી કહેવાશે- એક હતી રંગોળી!

નવી વહુના ગુણ જોવા હોય તો તેની રંગોળીની એક ઝલક મેળવવી પડે એવું ધારીને ગામડાં ગામમાં મહિલા વર્ગ ખાસ નવી પરણેલી વહુ જે ઘરમાં આવી હોય એ ઘરમાં 'નવા વર્ષના રામ રામ' કરવા આવે અને ગોળ ગોળ વાતો કરીને પૂછી જ લે કે આ રંગોળી નવી વહુએ બનાવી છે? રંગોળી જો સારી બની હોય તો મુલાકાતી એવું વિચારે કે નવોઢા છે તો ગુણિયલ! પણ જો રંગોળીમાં ભલીવાર ન હોય તો થોડા દિવસ 'એ સાંભળ્યું, પેલી તો કંઈ જ શીખીને નથી આવી' પ્રકારની ખોદણી પણ થાય. રંગોળી સારી બની હોય તો વડસાસુ-સાસુ-કાકી સાસુ વગેરે બહુ પોરસથી આગંતુકને બતાવે કે 'જૂઓ આ રંગોળી અમારી નવી વહુએ બનાવી છે હોં' અને એ પ્રશંસા સાંભળીને રસોડામાં એકલી એકલી કામ કરતી વહુ કામનો બોજ ભૂલીને મલકાઈ ઉઠે. એના કામનો ઉત્સાહ બમણો થઈ જાય! રંગોળી નવી વહુની ક્રિએટિવિટીનો ક્રાઇટેરિયા બની જતો. આમ પણ રંગોળી દ્વારા મહિલાઓની આવડતની પરીક્ષા અને જો એમાં સફળ થાય તો પ્રશંસા બંને થતી.
દિવાળીના તહેવારોમાં બહારથી બધુ લાવવાની જિમ્મેદારી પુરુષની રહેતી અને ઘરની સફાઈથી લઈને રંગોળી સુધીની જવાબદારી મહિલાઓ હોંશે હોંશે ઉપાડી લેતી. ફળિયામાં ગાયનું છાણ અને રાતી માટીનું ખૂબ કાળજીપૂર્વક લિંપણ કરીને તેના પર રંગોળી બનાવાતી હતી. આપણા લોકસંગીતની જેમ રંગોળી પણ એક પેઢીથી બીજી પેઢીને સહજ રીતે વારસામાં મળી જતી. જેના કારણે એ આખી પરંપરા સદીઓ સુધી જીવંત રહી શકી. દિવસો અગાઉનું આયોજન, કેવી રંગોળી બનાવવી એના વિચારો અને એ માટે રંગોની પસંદગી સહિતની બાબતોમાં ખૂબ જ ચિવટથી કામ લેવામાં આવતું. કોઈક કોઈ પ્રદેશમાં તો રંગોળીથી ઘરની સ્ત્રીઓ વીતેલા વર્ષનું સરવૈયુ આપતી, જેના આધારે મહેમાનો યજમાનની આર્થિક-માનસિક સ્થિતિનો કયાસ કાઢી લેતા.
સપરમાં દિવસે ઘરે આવનારા મહેમાનો રંગોળી જોઈને ખુશ થઈ જાય એવો ભાવ એ રંગોળીની મહેનત પાછળ રહેતો, પણ હવે સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે. રંગોળી આજના વોટ્સએપ-ફેસબૂકના વાઇરલ જમાનામાં લુપ્ત થતી જતી કળા બની રહી છે. બહુ બહુ તો તૈયાર ડિઝાઈનના પતાકડાં બજારમાંથી ખરીદી લઈને એમાં રંગ પૂરીને રંગોળી બનાવ્યાનો સંતોષ મેળવી લેવાય છે. કોઈ વળી થોડો વધુ ઉત્સાહ દાખવીને રંગોળીની આખી ચોપડી જ ખરીદી લાવે છે. રંગોળીને લાગેલું ગ્રહણ એટલે ઓછી મહેનતે ફટાફટ રંગોળી બનાવી નાખવાનું આ વલણ. બજારમાં મળતા તૈયાર બીબાંમાં બિંદુ જોડીને રંગોળી બનાવી નાખવાની અને એ બૂકમાં લખેલા કલર્સ જ પૂરી દેવાનો જે  હાથવગો શોર્ટકટ છે એના કારણે ભારતની પરંપરાગત રંગોળી તરાહમાં તો મોટો તફાવત આવ્યો જ છે એ તો જાણે ઠીક, પરંતુ રંગોળી બનાવવાની કલાકોની મહેનત પછી એ જોઈને તહેવારમાં કશુંક કર્યાનો જે આનંદ આવતો એમાં તો જરૃર ઓટ આવી છે. જોકે, આ ઓટ પહેલા ભરતીનો સાગર પણ ઘૂઘવતો હતો.
                                                                                 * * *
દીપાવલી-બેસતા વર્ષની તહેવાર શ્રૃંખલાની ધાર્મિક માન્યતા રામના વનવાસ પછી અયોધ્યા આગમન સાથે જોડાયેલી છે અને રંગોળીનો ઈતિહાસ પણ એમાંથી બાકાત નથી. રામના આગમનથી હર્ષિત થયેલાં અયોધ્યાવાસીઓએ આતશબાજી કરીને આખા અયોધ્યાને શણગાર્યું હતું. ઘરના ચોગાનમાં વિભિન્ન રંગો બિછાવીને રંગોળી બનાવી હતી ત્યારથી દર વર્ષે રંગોળી બનાવવાની પ્રથા થઈ હોવાનું વ્યાપક પણે મનાય છે. રામાયણ-મહાભારત જેવા ભારતીય પૌરાણિક મહાકાવ્યોમાં રંગોળીના વર્ણનો મળે છે.
રંગોળી સાથે બ્રહ્માજીની કથા ય જાણીતી છે. ભારતના જૂનાં ચિત્રોને ટાંકીએ એક ઈતિહાસ એવો વર્ણવાયો છે કે પ્રાચીન કાળમાં એક રાજા અને તેના પ્રજાજનો રાજકુમારના અકાળ મૃત્યુુથી બહુ જ વ્યથિત હતા. બધાએ મળીને બ્રહ્માજીને આહ્વાહન કર્યું એટલે બ્રહ્માજી પ્રસન્ન થયા. રાજાએ બ્રહ્માજી પાસે રાજકુમારના જીવનનું વરદાન માંગ્યું એટલે બ્રહ્માજીએ કહ્યું કે રાજકુમારની પ્રતિકૃતિ સમાન ચિત્ર દોરી આપશો તો હું એમાં પ્રાણ પૂરી દઈશ. આજ્ઞાાનુસાર રાજદરબારના આંગણે જ રાજકુમારની પ્રતિકૃતિ દોરવામાં આવી, વચન પ્રમાણે બ્રહ્માજીએ પ્રાણ પૂર્યા એટલે રાજકુમાર સજીવન થયો. એ ઘટના હંમેશા માટે યાદ રાખવા માટે પછીથી એ રાજ્યમાં રંગોળી પૂરાવાની શરૃઆત થઈ અને એ રીતે રંગોળીનો ફેલાવો થયો.
                                                                                 * * *
ભારતમાં રંગોળીનો ફેલાવો એટલો બધો વ્યાપક છે કે નામ-રીત ભિન્ન હોવા છતાં તત્વતઃ રંગોળી બધે જ અલગ અલગ તહેવારોની શાન બની રહી છે.  ગુજરાત ઉપરાંત મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક અને મધ્યપ્રદેશમાં રંગોળી નામ લોકજીભે ચડયું છે, પણ અન્ય રાજ્યોમાં રંગોળીને અલગ અલગ નામે ઓળખવામાં આવે છે. બંગાળની રંગોળીઓમાં ચોખાનો ભરપૂર ઉપયોગ થાય છે, વળી દરિયાકાંઠેથી મળતા નાના નાના શંખ વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે. આ રંગોળીને અલ્પના કહેવામાં આવે છે. કેરળમાં ફૂલોથી રંગોળી બને છે જેને પૂક્કલમ કહેવાય છે. રાજસ્થાનમાં માંડના તો ઉત્તરપ્રદેશમાં ચૌકા પૂરના કહેવાય છે. વળી, આધ્રપ્રદેશમાં મુગ્ગુલ, હિમાચલ પ્રદેશમાં અદૂપના, તમિલનાડુમાં કોમલ અને બિહારમાં એપન જેવા લોકબોલીના નામોથી આપણી આ રંગોળી ઓળખાય છે.
હવે તો બજારમાં કેટલા બધા પ્રકારના રંગ મળે છે, પણ જ્યારે આવી અનુકૂળતા નહોતી ત્યારે રંગોળી બનાવા ઘરેલું રંગનું સર્જન કરાતું. ચોખાનો લોટ અને ઘઊંના દાણાને અધકચરા કરીને તેનો રંગોળીમાં ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. એ પાછળનો રંગોળી બનાવવા ઉપરાંતનો હેતુ એવો હતો કે કીડીઓ-કબૂતર જેવા પક્ષીઓ સહિતના સજીવો એમાંથી તેનો ખોરાક મેળવે એટલે રંગોળીની રંગોળી થાય, સાથે સાથે આવા સજીવોનું પેટ ભરાય એટલે એ બહાને તહેવારમાં થોડું પૂણ્ય પણ મળે!
ભારતભરની રંગોળીમાં બીજી એક બાબતની સમાનતા શ્વેત રંગમાં જોવા મળે છે. અન્ય રંગોની તુલનાએ આપણી રંગોળીઓમાં શ્વેત રંગ છૂટથી વપરાય છે. દક્ષિણ ભારતમાં ફૂલોની રંગોળી બને છે એમાં ય સફેદ ફૂલોનો ઉપયોગ થાય છે. કારણ કે તહેવાર પ્રિય અને શાંતિ પ્રિય આપણે ભારતીયો શ્વેત રંગને શાંતિ-શુદ્ધતાનો રંગ ગણીએ છીએ એટલે તહેવારોમાં વધુ સમૃદ્ધિ ભળે એવો આશય પણ ખરો જ!
જીવનમાં રંગોળીનું સિમ્બોલિક મહત્વ છે. આટલા દિવસના તહેવાર દરમિયાન સતત નવી નવી રંગોળી બનાવવા પાછળ જીવનમાં સતત નવું સ્વીકારવાનો હિડન મેસેજ રહેલો છે. તહેવારોમાં આંખને ગમે એવી ડિઝાઇન અને કલર્સથી પોઝીટિવ વેવ્સ ફેલાય છે એટલે ઉમંગ બેવડાઈ જાય છે.
રંગોળી પરથી તેને દોરનારાના વ્યક્તિની ય ઝાંખી મેળવી શકાય. કેવા કલર્સ વપરાયા છે અને રંગોળીમાં દોરાયેલી આડી-અવળી રેખાઓના આધારે વ્યક્તિત્વના હિડન હકારાત્મક અને નકારાત્મક પાસાઓ પણ ઓળખાતા. ખાસ તો યુવાનીના ઉંબરે પગ મૂકતી કન્યાએ દોરેલી રંગોળી પરથી મહેમાનો તેના ગુણોને તારવી જાણતા એવું ય મનાતું હતું. રંગોળીથી ઘરમાં રહેતા લોકોની કલા તરફની રૃચિ દેખાતી, તહેવારનો ઉમંગ તેના હૈયાના કેટલો છે એનો તાગ રંગોળી જોઈને આવતો. પણ હવે તૈયાર બિંદુઓમાં રંગ પૂરીને રંગોળી જેવી ભાત પાડવાનો જે ચીલો પડયો છે એના કારણે કેટલાક વર્ષો પછી કથાનકોમાં કહેવાતું હશે- એક હતી રંગોળી...

રેકોર્ડ બૂકમાં રંગોળી
કર્ણાટકના બેેંલગાઁવમાં જ્યોતિ ચિંડક અને તેની ટીમે વેસ્ટ વસ્તુઓ એકઠી કરીને ૨૦૧૨ના મધર્સ ડે નિમિત્તે વિશ્વભરની મહિલાઓને સંદેશ આપવા ૧૯૫૮૨ સ્કવેર ફીટમાં વિશાળ રંગોળી બનાવી હતી. માત્ર આઠ જ કલાકમાં બનેલી એ રંગોળીને લાર્જેસ્ટ વેસ્ટ મટિરિયલ રંગોળી તરીકેનું સન્માન ઈન્ડિયા બૂક ઓફ રેકોર્ડે આપ્યું હતું. જોકે, આ રંગોળીને ગિનિસ બૂક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડ્સમાં સ્થાન મળ્યું ન હતું.
ગિનિસ બૂકમાં આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં મધ્યપ્રદેશમાં બનેલી રંગોળીને સ્થાન મળ્યું છે. જિલ્લા એડમિનિસ્ટ્રેશનના સહકારથી ૧૫૦૦ વિદ્યાર્થીઓએ મળીને ૫૦ હજાર કિલોગ્રામ કલરના ઉપયોગ દ્વારા માત્ર બે કલાકમાં ૨૨, ૮૬૨ સ્કવેર મીટરની રંગોળી બનાવી હતી. બેટી બચાવો આંદોલનના ભાગરૃપે બનેલી આ રંગોળીએ કેટલાક રેકોર્ડ પોતાના નામ કર્યા હતા. અગાઉનો વિક્રમ અમદાવાદમાં નોંધાયો હતો. પ્રજાપતિ બહ્માકુમારીઝ વિશ્વ વિદ્યાલયના પ્રયાસોથી ૨૦૧૧માં લગભગ ૨૫૦૦ સભ્યો-સ્ટૂડન્ટ્સે મળીને ૯,૦૨૮ સ્કવેર મીટર રંગોળી બનાવી હતી, જેને ગોલ્ડન બૂક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડ્સમાં સ્થાન મળ્યું હતું.

કેવા રંગોથી રંગોળી ખરા અર્થમાં રંગીન બને છે?
* લાકડાના વ્હેરને રંગીને, વિવિધ  રંગી દાળોનો ઉપયોગ કરીને, વિભિન્ન રંગી ફૂલોની પાંદડીઓ કે રંગેલા ચોખાની મદદ ઘરની સામગ્રીથી ભારતના ઘણા પ્રદેશોમાં રંગોળી બનાવાય છે. 
* ધામક સ્થાનોમાં પરંપરાનું પાલન કરીને ચોખા-ઘઉંનો લોટ, કંકુ-હળદરનું ચૂર્ણ વગેરેનો ઉપયોગ શુકનવંતી રંગોળી કરવામાં થાય છે.
* કાચા ચોખાને થોડો વખત પલાળીને પછી તેની પેસ્ટ બનાવવામાં આવે છે. કાપડના વીંટાને પેસ્ટમાં પલાળીને, તેને અનામિકા (ત્રીજી આંગળી) પર વીંટીને તેનાથી ડિઝાઈન પાડવામાં આવે છે. સૂકાયા બાદ આ સફેદ ડિઝાઈન ખૂબ સુંદર લાગે છે. રંગ ઉમેરવા માટે તેમાં કંકુ અને હળદરનો ઉપયોગ કરી થાય છે.
* ખાદ્ય રંગોને ચોખાના દાણાંમાં મેળવીને ઘેર બેઠા રંગ બનાવી શકાય છે. ખાદ્ય રંગને થોડાં પાણીમાં મેળવીને તેમાં ચોખા નાખવામાં આવે છે. ચોખાને એક સરખો રંગ લાગે ત્યાં સુધી હલાવ્યા પછી રંગેલા ચોખાને છાંયડામાં એક કાગળ પર પાથરીને સૂકાવવા મૂકી દેવાય છે. સૂકાયેલા ચોખાનો ઉપયોગ કરીને ડિઝાઈન બનાવો.
* ગુલાબની પાંદડીઓ, ગલગોટાની પાંદડીઓ, કાગળ જેવા જાંબલી ફૂલોની પાંદડીઓ, કાપેલું ઘાસ કે પાંદડા વગેરેનો ઉપયોગ કરીને મોટાં કદની પ્રકૃતિમય રંગોળી પૂરવામાં આવે છે.

દુનિયાભરના હેકર્સ માટે હીરો રહેલા કેવિન મિટનિકનું નામ સાંભળતા જ એક સમયે એફબીઆઈના ભવાં તંગ થઈ જતા હતા, એ જ માણસ હવે કમ્પ્યુટર સિસ્ટમની સુરક્ષા માટે એફબીઆઈની મદદ કરે છે!

૧૯૮૦ના દાયકામાં જ્યારે કમ્પ્યુટર સિસ્ટમ દુનિયાભરમાં હજુ નવી નવી વિકસીને વ્યાપક બની રહી હતી ત્યારે એક ૧૫-૧૬ વર્ષના છોકરાને કમ્પ્યુટર સિસ્ટમ શીખવાને બદલે એ જાણવામાં વધુ રસ પડયો કે એમાં પડેલી માહિતી છૂપાયેલી રાખી હોય તો પણ કેમ શોધી શકાય? લોકો કમ્પ્યુટર સિસ્ટમ, સોફ્ટવેર શીખવામાં વ્યસ્ત હતા ત્યારે આ છોકરો એને કઈ રીતે તોડી શકાય એ તરકીબ શોધવામાં મસ્ત હતો. ધીરે ધીરે એકાદ વર્ષની મહેનત બાદ તેણે અંતે એ કળા હસ્તગત કરી લીધી. મિત્રોના કે સગા-વ્હાલાના કમ્પ્યુટરમાં પડેલી વિગતો પોતાને કામની હોય કે ન હોય, પણ કેવી રીતે ઉઠાવી લેવી એ જ તેના દિમાગમાં ચાલતું હોય. જેમ સિક્યુરિટી વધુ જડબેસલાક હોય એમ તેને વધારે મજા પડતી. થોડા વર્ષોમાં કમ્પ્યુટર સિસ્ટમ વધુને વધુ સિક્યોર બનતી ગઈ અને પેલો છોકરો વધુને વધુ શાતિર બનતો ગયો. કિશોર વયે કોઈકના ટેલિફોન જોડાણને અધવચ્ચેથી અવરોધીને ખાનગી વાતો સાંભળી લેવી કે પછી ટિખળ માટે એ લાઇનમાંથી અન્ય મિત્રોને ફોન કરવા જેવા જે નટખટ નુસખાઓ માત્ર ગમ્મત ખાતર કર્યા હતા એ જ આગળ જતાં કમ્પ્યુટર હેકિંગ માટે પ્રેરક બન્યા.
મોટી મોટી કંપનીઓની ખાનગી માહિતી મેળવવાની સાથે સાથે તેના સોફ્ટવેરનો ભરપૂર ઉપયોગ એ છોકરો કરવા લાગ્યો હતો. ૨૦ વર્ષનો થયો ત્યાં સુધીમાં તો તેણે અનેક કંપનીઓને પોતાની ઝપટે ચડાવી દીધી હતી. એમાં એક કંપનીના સોફ્ટવેરની નકલ કરવાના ગુનામાં એ સપડાઈ ગયો. અમેરિકામાં નવા નવા ઘડાયેલા સાઇબર ક્રાઇમના ગુના હેઠળ તેને ૧૯૮૮માં એક વર્ષની સજા થઈ. જેલની સજા પૂરી કરી એટલે તેને ૩ વર્ષની સરકારની નિગરાની હેઠળ રાખવામાં આવ્યો. હવે તે જેલમાં ન હતો, પણ તેની બધી જ બાબતો પર સરકાર સીધી નજર રાખતી હતી. એમ કરતા બીજા ત્રણ વર્ષ પણ વીતી ગયા. એ દરમિયાન એ શાંત રહ્યો, ગુનો કરવાની એકેય કોશિશ તેણે એ સમયે ન કરી.
સરકારને લાગ્યું કે હવે એ હેકિંગ છોડી દેશે ત્યાં જ તેણે પૈસિફિક બેલ નામના વોઇસ મેઇલ કમ્પ્યુટરને હેક કર્યું. ફરીથી તેના નામે ધરપકડ વોરંટ નીકળ્યું. એ પોલીસને હાથતાળી આપીને આબાદ છટકી ગયો. એફબીઆઈએ અઢી વર્ષ તેને શોધવામાં કાઢ્યાં. એ દરમિયાન તેણે ખરા અર્થમાં હેકિંગ ક્ષેત્રે હાહાકાર મચાવી દીધો. અમેરિકાની વિખ્યાત ટેલિકોમ કંપનીઓના સોફ્ટવેર ચોરવાથી લઈને ખાનગી ઈ-મેઇલ વાંચવાં સુધીના ગુનાઓ તેણે આચર્યા. થોડા વર્ષોમાં સ્થિતિ એ આવી કે તે અમેરિકાના સાઇબર ક્રાઇમમાં મોખરાનું નામ ગણાવા લાગ્યો. ટૂંક સમયમાં અમેરિકાએ તેને મોસ્ટ નોટોરિયસના લિસ્ટમાં અગ્રતાક્રમ આપ્યો! તેને મોસ્ટવોસ્ટેડ જાહેર કરાયો. એની ધરપકડની ઘટના માધ્યમોમાં પણ ખૂબ ચર્ચાસ્પદ બની હતી. સરકાર પર મીડિયાએ દબાવ વધાર્યો એટલે સરકારે એફબીઆઈ ઉપર એને કોઈ પણ ભોગે પકડવાનું પ્રેશર કર્યું. અંતે ૧૫ ફેબુ્રઆરી, ૧૯૯૫ના રોજ પોલીસે તેના કેરોલિના ખાતેના ગુપ્ત આવાસનું પગેરું દાબીને તેની ધરપકડ કરી. ૨૦ હજાર ક્રેડિટ કાર્ડના નંબરો ચોરી લેવા સહિતના ૨૨ ગુનાઓ માટે તેના પર કેસ ચલાવાયો અને છેવટે તેને પાંચ વર્ષની સજા થઈ. એ સિવાયના અન્ય હેકર્સ સાથેની સંડોવણી સહિતના થોડા કેસ તો પેન્ડિંગ હતા એટલે એક રીતે આ ૩૦ વર્ષના યુવાન હેકરની બાકીની જિંદગી જેલમાં જ નીકળે એ વાત લગભગ પાકી હતી. જેલમાંથી છૂટે એટલે તરત જ સરકારની કડક નિગરાની હેઠળ રહેવાનું હતું એ નફામાં. કોઈ ગુનેગાર માટે આટલું થાય એટલે લગભગ બાકીની જિંદગી યાતનામય હોય એ નક્કી જ હોય, પરંતુ આ હેકર થોડો અલગ હતો અને એની જિંદગીમાં અણધાર્યા વળાંકો સહજ હતા!
                                                                       * * *
આ હેકર એટલે આજનો વિશ્વ વિખ્યાત કમ્પ્યુટર સુરક્ષા સલાહકાર કેવિન મિટનિક. મિટનિક વિશ્વભરના હેકર્સ માટે રોલ મોડેલ હતો. હેકિંગ કઈ રીતે કરી શકાય તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ મિટનિક હતો. એનું હેકિંગ એટલું સજ્જડ હતું કે એફબીઆઈને પણ તેની નોંધ લેવી પડી એ બાબત જ વિશ્વભરના સાઇબર ક્રાઇમમાં સંડોવાયેલા લોકો માટે મિટનિકના સન્માન ખાતર પૂરતી હતી. એટલું જ નહીં, જે દિવસે મિટનિકના હેકિંગના સમાચારો ચમક્યા એ દિવસે તેના સન્માનમાં વિશ્વભરના હેકર્સે ઘણી બધી સિસ્ટમ્સ અને સોફ્ટવેર પર ત્રાટક્યા હતા. એટલું જ નહીં, એ વખતે ૧ કરોડ ૬૦ લાખ જેટલી વેબસાઇટ્સ હતી એમાંની હજારો લોકપ્રિય વેબસાઇટ્સ પર પણ હેકર્સ ત્રાટક્યા હતા અને તેમાં ટેકનિકલ ખામી સર્જી દીધી હતી. હેકિંગના ગુના માટે પકડાયેલા કોઈ ગુનેગાર માટે જગતભરના હેકર્સમાં રોષ ભભૂક્યો હોય અને બધાએ એક સાથે આટલા પ્રમાણમાં વેબસાઇટ્સને નિશાન બનાવી હોય એવો જગતનો આ પહેલો બનાવ હતો.
પછી તો મિટનિકે એના કારાવાસ દરમિયાન નવરાશના સમયનો ઉપયોગ કરીને એક પુસ્તક લખી કાઢ્યું, જેનું નામ હતું- 'ધ આર્ટ ઓફ ડિસેપ્શન'. જોકે, એ પછી તો તેણે હેકિંગની દુનિયામાં ડોકિયુ કરતા ઘણા પુસ્તકો લખ્યા, પણ  'ઘોસ્ટ ઇન ધ વાયરઃ માય એડવેન્ચર અસ ધ વર્લ્ડસ્ મોસ્ટ વોન્ટેડ હેકર્સ' નામના પુસ્તકે મિટનિકને ઘણી ખ્યાતિ અપાવી. એ પુસ્તકમાં મિટનિકે પોતે કઈ રીતે કામ કરતો હતો વગેરેથી લઈને હેકર્સની માનસિકતા અને તેના કાર્યો વિશે વિગતે લખ્યું છે. એ પુસ્તક આજેય હેકર્સની માનસિકતા અને કાર્ય પદ્ધતિ સમજવા માટે રેફરેન્સમાં લેવાય છે. મિટનિકનું કામ અહીં પૂરું થતું ન હતું. પુસ્તક લખવા ઉપરાંત હજુયે તેણે અમેરિકા માટે ઘણું કરવાનું બાકી હતું. એક મોટો વળાંક બાકી હતો જે તેને સમગ્ર સાઇબર વિશ્વમાં અનોખી ઓળખ આપનારો બની રહેવાનો હતો.
                                                                           * * *
મિટનિકનો જેલવાસ ૨૦૦૦ના વર્ષમાં પૂરો થયો અને એ સાથે વધુ એક વખત નજરકેદ જેવી સ્થિતિ આવી પડી. આ પહેલા જ્યારે ટિનેજર તરીકે પકડાયો ત્યારે જેમ ત્રણ વર્ષ સરકારની નિગરાની હેઠળ રખાયો હતો એવું જ આ વખતે થયું પણ થોડું અલગ રીતે. આ વખતે તેણે એક પણ ડિવાઇઝને હાથ સુદ્ધાં લગાવવાનો ન હતો. તેને એક માત્ર સવલત મેળવવાની છૂટ હતી-ઈ-મેઇલની. એમાંયે એણે તો ટાઇપિંગ પણ કરવાનું ન હતું. તેની ગર્લ ફ્રેન્ડ તેના વતી મેઇલ ચેક કરી આપતી. આમ છેક ૨૦૦૩  સુધી ચાલ્યું, પરંતુ એ દરમિયાન હેકિંગ અને કમ્પ્યુટર સિસ્ટમમાં મિટનિકની અનોખી કૂનેહના કારણે એફબીઆઈએ તેની સેવા લેવાનું નક્કી કર્યું. તેની કુશળતા વેડફાઈ જાય એના કરતા તેની પાસેથી રચનાત્મક કામ લેવાના ઈરાદાથી એફબીઆઈએ ખાસ આયોજન કરીને સરકારી સિસ્ટમ્સની સુરક્ષાની જવાબદારી મિટનિકના શિરે આપી. શરૃઆતમાં તેના ઉપર બરાબર ચાંપતી નજર રખાતી હતી, પરંતુ પછી સરકારનો વિશ્વાસ સંપાદન કરવામાં મિટનિકને સફળતા મળવા લાગી. ત્યાર બાદ તેને સાઇબર સિક્યુરિટી કન્સલટન્ટ બનાવાયો. અમેરિકામાં સાઈબર ક્રાઇમ અને હેકિંગની બાબતમાં જાગૃતિ લાવવા માટે ચાલતા સાઇબર સિક્યુરિટી અવેરનેસ ટ્રેનિંગના ચીફ હેકિંગ ઓફિસર તરીકે મિટનિકની નિમણૂંક કરાઈ હતી. ૫૦ વર્ષના થયેલા આ સાઇબર જગતના માસ્ટર માઇન્ડે સાઇબર સિક્યુરિટી એજન્સી ખોલી છે, સરકાર અવારનવાર તેની સેવાનો લાભ લે છે. હમણાં ફરીથી ચીની હેકર્સના ત્રાસથી છૂટકારો મેળવવો હતો એટલે એફબીઆઈને તરત જ મિટનિક યાદ આવ્યો. એફબીઆઈના ડિરેક્ટર જેમ્સ કોમીના કહેવા પ્રમાણે અમેરિકાની મોટી મોટી કંપનીઓ ચીની હેકર્સના નિશાના ઉપર છે અને સરકારી એજન્સીઓ પણ એના સંભવિત લિસ્ટમાં હોય એ સ્વાભાવિક છે. એમાંથી ઉગરવા માટે ફરીથી મિટનિકની મદદ લેવામાં આવશે.
આજના સાઇબર ક્રાઇમ અને હેકિંગ વિશે મિટનિકનું માનવું છે કે 'આગામી સમયમાં વિભિન્ન દેશોના આર્થિક પતન માટે હેકિંગ કારણભૂત હશે. આપણે જેટલી ગંભીરતાથી આંતકવાદ અને શસ્ત્રોને લઈએ છીએ એટલી કે કદાચ એનાથી વધારે ગંભીરતાથી સાઇબર ક્રાઇમ અને હેકિંગને લેવાની જરૃર છે. એવું પણ બને કે આપણી ગુપ્ત બાબતો જે આપણા પરિવારને પણ ખબર ન હોય એ વાત કોઈક અજાણ્યે ખૂણે કોઈક અજાણ્યા માણસને ખબર હોય. સેલિબ્રિટીથી લઈને સામાન્ય માનવી સુધી દરેક માટે હેકિંગ ખતરનાક બાબત છે એ આપણે યાદ રાખવું રહ્યું.' બદલાતા સમયમાં અને ઈન્ટરનેટની વધતી જતી વિશાળતા વચ્ચે કદાચ મિટનિકે તેની કાળી બાજુઓનો બરાબર અભ્યાસ કરી લીધો છે અને આ શબ્દોમાં તેનો નિચોડ ઝળકી રહ્યો છે.
જગતના હેકિંગ ઈતિહાસમાં મોસ્ટ નોટોરિયસ ગણાતા ગુનેગારની આવડત પર ભરોસો મૂકીને મહત્ત્વની કામગીરી સોંપવાનું કામ ખતરનાક પણ બની શકે અને જો તેને આ રીતે રચનાત્મક દિશામાં વાળી શકાય તો કેવિન મિટનિક જેવા સાઇબર સુરક્ષક પણ ક્રિએટ કરી શકાય છે? ટેલેન્ટને જેલની ચાર દિવાલોમાં જ પૂરી રાખવી કે પછી તેની દિવાલો વિસ્તારી દેવી એ બાબત પર પણ ઘણો ખરો મદાર રહેતો હોય છે!

વિભિન્ન દેશોના સર્વસત્તાધીશોની બેઠક હોય કે કેન્ટિનમાં ગપાટા હાંકતા કોલેજિયન્સ હોય -  બધા એકમેકને ઉષ્માભેર આવકાર આપવા શેકહેન્ડ કરે છે. હેન્ડશેક યાને હસ્તધૂનન એક આગવી તહેઝીબ છે, હસ્તધૂનન એક કળા છે અને હસ્તધૂનન એક પ્રોટોકોલ પણ છે...

૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૦૭ના એ દિવસે અમેરિકાના વ્હાઇટ હાઉસમાં નવા વર્ષની ઉજવણી પૂરજોશમાં ચાલતી હતી. વિવિધ રાજ્યોના ગવર્નરો, દેશના ગણનાપાત્ર બિઝનેસમેન, રાજકીય નેતાઓ, સામાજિક કાર્યકરો, કલા-સાહિત્યની વિખ્યાત વ્યક્તિઓ વગેરે વ્હાઇટ હાઉસમાં એકઠા થયા હતા. અમેરિકન પ્રમુખ નિમંત્રિત મહેમાનોને મળીને અભિવાદન ઝીલી રહ્યા હતા. એક પછી મહેમાનો સાથે હાથ મિલાવીને પ્રમુખ જ્યારે પોતાની ખુરસી ઉપર બેઠા ત્યાં સુધીમાં તેઓ ૮,૫૧૦ લોકો સાથે હસ્તધૂનન કરી ચૂક્યા હતા. આ સાથે જ તેમણે વર્ષો સુધી અતૂટ રહેનારો વિક્રમ પોતાના નામે નોંધાવી દીધો હતો. આ ઘટનાને આજે 112 વર્ષ વીતી ગયા છે અને વ્હાઇટ હાઉસમાં ૧9 પ્રમુખો બદલાઈ ચૂક્યા છે. આજેય એક દિવસમાં સૌથી વધુ લોકો સાથે હસ્તધૂનન કરવાનો રેકોર્ડ અમેરિકાના ૨૬માં પ્રમુખ થિયોડોર રૂઝવેલ્ટના નામે અંકિત થયેલો છે.
અમેરિકાના ૪૪માં પ્રમુખ બરાક ઓબામા કદાચ રૂઝવેલ્ટ કરતા વધુ લોકોને મળતા હશે-મળ્યા હશે, છતાં એ વિક્રમની લગોલગ પહોંચી શક્યા નથી. કદાચ એ રેકોર્ડની લગોલગ પહોંચવાની જરૂર પણ નથી. મોટા દેશના વડાઓ માટે હસ્તધૂનન કોલેજમાં મિત્રોને મળવા જેટલી સરળ વાત નથી હોતી. એમાં એક ચોક્કસ રસમને ફોલો કરવાની હોય છે એટલે રેકોર્ડ તોડવા ખાતર પ્રમુખ કે વડાપ્રધાન દોડીને કોઈ પણ સાથે હાથ મિલાવી લે એવું ય નથી બનવાનું!
માત્ર અમેરિકામાં જ નહીં, પરંતુ વિશ્વના કોઈ પણ દેશના સત્તાધીશથી રૂઝવેલ્ટનો વિક્રમ તૂટયો નથી અને હવે સતત વ્યસ્તતા વચ્ચે ઘેરાયેલા રહેતા નેતાઓથી આ રેકોર્ડ તૂટશે કે કેમ એ કહેવું મુશ્કેલ છે.
                                                                                 ***
આ ઘટનાના વર્ષો પછી ન્યૂ જર્સીના મેયર જોસેફ લેસેરોવે ૧૯૭૭ના જુલાઈ માસમાં એક દિવસમાં ૧૧,૦૦૦ લોકોને હેન્ડશેક (શેક હેન્ડ) કરીને નવો વિક્રમ બનાવ્યો હતો. જોકે, રૂઝવેલ્ટે દેશના સર્વસત્તાધીશ તરીકે આ વિક્રમ કાયમ કર્યો હતો એટલે મેયર તરીકે જોસેફે નોંધાવેલા રેકોર્ડથી તેમનો રેકોર્ડ તૂટયો ન ગણાય. એ પછી તો દુનિયામાં શેકહેન્ડને લગતા ઘણા બધા વિક્રમો બન્યા છે-તૂટયાં ય છે.
આજે ૨૧મી સદીમાં હસ્તધૂનન આપણી તહેઝીબનો એક અભિન્ન હિસ્સો છે, પરંતુ ૧૬મી સદી સુધી તેનો વ્યાપ આજના જેટલો ન હતો. ઈંગ્લેન્ડના ઉમરાવ અને રાજાના માનીતા દરબારી સર વોલ્ટર રેલેફે બ્રિટિશ કોર્ટમાં ૧૬મી સદીના ઉતરાર્ધમાં શેક હેન્ડની પ્રથા શરૂ કરી હતી. રાજાના પ્રતિનિધિ તરીકે તેમના ભાગે કેટલોક વખત ન્યાય તોળવાનું કામ આવ્યું હતું. એ દરમિયાન નવી નવી શરૂ થયેલી વકાલત અંતર્ગત કોઈકનો મુક્દમો કોઈક અન્ય વાક્પટુ માણસ રજૂ કરે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવાઈ ગઈ હતી. જેના સંદર્ભમાં કેસનો નિવેડો આવે પછી સર વોલ્ટર બંને પક્ષકારો સાથે હાથ મિલાવતા હતા. એટલે એ અરસામાં શેક હેન્ડની રસમ વધુ લોકપ્રિય બનવા લાગી હતી.
જોકે, ૧૬મી સદીથી જ હેન્ડશેકનો પ્રારંભ થયો એમ પણ કહી શકાય તેમ નથી. કારણ કે ઈજિપ્તના પ્રાચીન શિલ્પોમાં બે વ્યક્તિ એકબીજાનું અભિવાદન કરવા માટે હસ્તધૂનન કરતા હોવાના સંકેતો મળ્યા છે. કેટલાક વર્ષો પહેલા બર્લિન આસપાસના એક ખોદકામ દરમિયાન ઈ.સ. પૂર્વે ૩૦૦-૩૫૦ના સમયગાળાની મનાતી કેટલીક મૂર્તિઓ મળી આવી હતી, જેમાં અલગ અલગ દેશના સૈનિકો હસ્તધૂનન કરીને સમજૂતિ કરતા હોવાનું દ્રશ્ય જોવા મળે છે. 
કહેવાય છે કે ઈ.સ. પૂર્વ ૨૮૦૦ આસપાસ આકસ્મિક રીતે જ હસ્તધૂનનની પ્રથા શરૂ થઈ હતી. અચાનક જ ફાટી નીકળતા પ્રચંડ યુદ્ધના એ દિવસોમાં કોઈક અજાણ્યા લોકોને મૈત્રીનો અહેસાસ કરાવવા માટે અને હાથમાં હથિયાર નથી એવી પરોક્ષ સાબિતીના હેતુથી હાથ આગળ લંબાવાતો હતો. સામેની અજાણી વ્યક્તિ જો મૈત્રી સ્વીકારે તો બંને હાથ આગળ કરીને આગળ લંબાયેલા હાથને આવકાર આપતી સંજ્ઞાા કરે એટલે એક બીજાનો ખતરો ટળી જતો. આગળ જતાં આ પ્રથા વધુ મજબૂત, વધુ સ્વીકૃત થઈ ગઈ. જોકે, દેશકાળ પ્રમાણે હસ્તધૂનનની રીત-રસમ થોડી બદલાઈ જાય છે.
જેમ કે, મોટા ભાગના ઈસ્લામિક દેશોમાં મહિલાઓ પુરુષો સાથે શેકહેન્ડ નથી કરતી. તો પશ્વિમના દેશોમાં શેક હેન્ડની સાથે સાથે હળવું આલિંગન આપીને અને ગાલ પર ચૂંબન કરીને સ્ત્રી-પુરુષો એકમેકનું અભિવાદન ઝીલે છે. અમેરિકામાં સ્ત્રી-પુરુષો વચ્ચે હેન્ડશેકની બાબતમાં તફાવત નથી વર્તાતો હોતો, પણ અમેરિકાના એક સમયના કટ્ટર હરિફ રશિયામાં પુરુષો-પુરુષો સાથે અને મહિલાઓ-મહિલાઓ સાથે હસ્તધૂનન કરવાનું વધુ પસંદ કરે છે. પાર્ટીઝ કે સોશ્યલ ફંકશન્સમાં ભાગ્યે જ કોઈ મહિલા પુરુષ સાથે કે પુરુષ મહિલા સાથે શેક હેન્ડ કરવાની પહેલ કરે છે અને જો આવી પહેલ કોઈ કરે તો ઘણા રૃઢિવાદી રશિયન્સ તેને અસભ્ય વર્તનની કેટેગરીમાં મૂકી દે છે.
                                                                   ***
પ્રમાણમાં રૂઢિચૂસ્ત ગણાતા બ્રિટન અને સ્વિટ્ઝર્લેન્ડમાં મહિલા શેક હેન્ડ માટે પોતાનો હાથ આગળ ન કરે ત્યાં સુધી પુરુષો પહેલ નથી કરતા. બ્રિટનમાં મહિલાઓ તેને ન ગમતી વ્યક્તિ સાથે જાણી જોઈને હસ્તધૂનન કરતી નથી. એનો ઈરાદો સામેવાળી વ્યક્તિને તેના તરફના અણગમાનો સ્પષ્ટ સંદેશો આપવાનો હોય છે. શેક હેન્ડની પ્રતિક્રિયા પરથી મહિલાઓ પોતાની લાગણી વહેતી કરે છે. તો ઓસ્ટ્રેલિયામાં આવો કોઈ જ ભેદભાવ નથી રખાતો. સ્ત્રી-પુરુષનો ભેદભાવ તો દૂરની વાત છે, બાળકો સાથે પણ મોટેરાઓ જેટલા જ ઉમળકાથી હસ્તધૂનન કરવામાં આવે છે. જાહેર કાર્યક્રમો વખતે એક હરોળમાં હસ્તધૂનન કરતી વખતે જો બાળક પણ તેમાં સામેલ હોય તો તેને ય વયસ્ક વ્યક્તિ જેટલું જ સન્માન આપીને શેક હેન્ડ કરવામાં આવે છે.
ચીન-જાપાન-મલેશિયામાં 'વીક શેક હેન્ડ' કરવાનો ધારો પ્રચલિત છે. એટલે કે જેને ખરેખરું શેક હેન્ડ કહેવાય એવું એકદમ ઉમળકાસભર નહીં, પરંતુ હાથના પંજાને જરાક જેટલો જ હાથમાં લઈને છોડી દેવાની રીતને વીક શેક હેન્ડ કહે છે.
ભારતમાં હસ્તધૂનન બ્રિટિશ શાસનની અસર તળે આવ્યું હોવાનું નિષ્ણાતોનું માનવું છે. કેમ કે, રાજા-રજવાડા વખતે હસ્તધૂનન પ્રચલિત હોવાનું સંભવ નથી. વળી, એ સમયે હાથ જોડીને જ રાજા-મહારાજા કે સૂબા-જમીનદારનો મલાજો જળવાતો. વળી, રાજાને ભાગ્યે જ એનાથી મોટા રાજાનું અભિવાદન કરવાનું આવતું. એ સિવાય સરખે સરખા હોદ્દાના કે વયના લોકો મળે ત્યારે ગળે મળીને લાગણી વ્યક્ત કરતા હતા એટલે એ રીતે પણ શેક હેન્ડની જરૃર એ સમયે વર્તાતી નહીં હોય.
આજના સંદર્ભમાં વાત કરવાની હોય તો વિશ્વભરમાં શેક હેન્ડ ખૂબ જ પ્રચલિત પ્રથા થઈ ગઈ છે. ગ્લોબલ વિલેજ બની રહેલી પૃથ્વી ઉપર આ રસમ પૂરબહારમાં ખીલી છે એના પરથી એેક વાત તો સ્પષ્ટ છે કે હવે હસ્તધૂનન એક બીજાના હૃદય સુધી સેતુ બનાવવાનું કામ કરે છે. પ્રોટોકોલ હોય તો પણ અને તહેઝીબ હોય તો પણ આજે રોજ બરોજના વ્યવહાર હસ્તધૂનન વગર ક્યાં સચવાય છે!

ઐતિહાસિક શેકહેન્ડ
* બ્રિટનના પ્રાઇમ મિનિસ્ટર વિન્સ્ટન ચર્ચિલ, સોવિયેટ યુનિયન (રશિયા)ના જનરલ સેક્રેટરી જોસેફ સ્ટાલિન અને અમેરિકાના પ્રમુખ હેરી ટ્રુમેને ૧૬ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૫ના દિવસે હસ્તધૂનન કરીને બીજા વિશ્વયુદ્ધની નિશ્વિત મનાતી જીતની ઉજવણી કરી હતી.

* બીજા વિશ્વયુદ્ધના મંડાણ પહેલા જર્મનીના શાસક હિટલર અને બ્રિટનના પ્રાઇમ મિનિસ્ટર નેવિલ ચેમ્બર્લેઇન વચ્ચે થયેલી ઐતિહાસિક સંધી પછી હસ્તધૂનન થયું હતું. જોકે, એ સંધી લાંબી ચાલી નહોતી

* હંમેશા બાખડતા રહેલા ઈઝરાયેલ અને પેલેસ્ટાઇન વચ્ચે સંધી કરાવવાનું કામ તત્કાલિન અમેરિકન પ્રેસિડેન્ટ બિલ ક્લિન્ટને વ્હાઈટ હાઉસમાં ૧૯૯૩ની ૧૩મી સપ્ટેમ્બરે કરાવ્યું હતું ત્યાર પછી બંને નેતાઓએ શેક હેન્ડ કર્યું હતું

* ૧૬ વર્ષની વયે પ્રમુખ જ્હોન એફ કેનેડીને મળ્યા પછી  કિશોર વયે બિલ ક્લિન્ટનની આંખમાં પ્રમુખ બનવાનું શમણું અંજાયું હતું.