સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

ભારતમાં બે વર્ષ પછી અંતે તમાકુના પેકેટ ઉપર ૮૫ ટકા ભાગમાં સ્વાસ્થ્ય ચેતવણીનો કાયદો અમલી બન્યો છે. બીજી તરફ ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રીનું કહેવું છે કે તમાકુ પ્રોડક્ટના પેકેટમાં ૪૦ ટકા સ્વાસ્થ્ય ચેતવણી પૂરતી છે! શું ખરેખર આટલી સ્વાસ્થ્ય ચેતવણી પૂરતી છે?

તમાકુ : આ એ વ્યસન છે, જે ૨૦મી સદીમાં ૧૦ કરોડ લોકોના મૃત્યુનું કારણ બન્યું હતું. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ડબલ્યુએચઓ) સહિતની કેટલીય સંસ્થાઓ અને વિવિધ દેશોની સરકારોના તમાકુ વિરોધી ઝુંબેશના લાખ પ્રયાસો છતાં તમાકુ-સિગારેટની લતે ચડનારાની સંખ્યા ઘટવાને બદલે વધી રહી છે. નો ટોબેકો ઝુંબેશ પાછળ કરોડોનું બજેટ ફાળવ્યા પછી અને ત્રણેક દશકાથી સઘન ઝુંબેશ પછી ય વર્ષે ૬૦ લાખ લોકો તમાકુના વ્યસનથી મોતના મુખમાં ધકેલાય છે અને તેમાંથી ૧૦ લાખ લોકો ભારતના છે.
જે ઝડપે તમાકુના સેવનનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે એ જોતા ૨૦૨૦ સુધીમાં વિશ્વમાં એક કરોડ લોકો તમાકુના કારણે મૃત્યુ પામતા હશે એવો અંદાજ બાંધવામાં આવ્યો છે. એમાં ભારતના લોકોની સંખ્યા ૨૦ લાખ હશે. તમાકુ અત્યારે વિશ્વમાં મોતનું બીજા નંબરનું સૌથી મોટું કારણ બને છે અને ગણતરીના વર્ષોમાં સૌથી વધુ મૃત્યુનું એ પહેલું કારણ બનશે. આ તમામ વાતો હવે ઘૂંટાઈ ચૂકી છે. બધા તથ્યો ખુબ જાણીતા છે. નવા નવા ફેક્ટ્સ સાથેનો આંકડાકીય ચિતાર સતત આપણી નજર સામે આવતો રહે છે, આવતો રહેશે. વાંચીને વિસારે પાડી દેવાની આપણી આદત એટલી ઘર કરી ગઈ છે કે કદાચ દરરોજ આવો અહેવાલ માથે મારવામાં આવે તો પણ શક્ય છે કે ભારતમાં તમાકુનું વ્યસન ઘટાડી ન શકાય!
મૃત્યુ આંકમાં ભારતની સ્થિતિ જોતા ડબલ્યુએચઓ સહિતની સંસ્થાઓએ ભારતને તમાકુના પેકેટ ઉપર સ્વાસ્થ્ય ચેતવણીની સાઈઝ વધારવાની ભલામણ ત્રણેક વર્ષ પહેલાં કરી હતી. ભારતમાં દરેક તમાકુ પ્રોડક્ટ ઉપર ૪૦ ટકા સચિત્ર ચેતવણી આપવાનો કાયદો હોવા છતાં ઝુંબેેશમાં બહુ ફાયદો થતો ન હોવાનું ડબલ્યુએચઓએ નોંધ્યા પછી ભારતમાં સચિત્ર ચેતવણી વધારવી જરૃરી હતી.
ગયા વર્ષે એપ્રિલ માસથી જ આમ તો તમાકુ પ્રોડક્ટના પેકેટ ઉપર ૮૫ ટકા ભાગમાં ચેતવણી અમલી બનાવવાની હતી, પણ ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રીએ વિરોધ નોંધાવ્યો એટલે સરકારે પીછેહઠ કરી. વગદાર ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રીએ સરકારને રજૂઆત કરી એટલે સરકારે સંસદીય સમિતિનું ગઠન કર્યું અને વર્તમાન ચેતવણીને વધારીને કેટલી કરવી જોઈએ તેનો અહેવાલ રજૂ કરવા કહ્યું.
આશ્વર્ય વચ્ચે સંસદીય સમિતિએ વર્તમાન ૪૦ ટકા વૈધાનિક ચેતવણીને વધારીને ૫૦ ટકા કરીએ તો પણ પૂરતો થઈ પડશે એવો અહેવાલ આપ્યો. ભારતભરના સ્વાસ્થ્ય નિષ્ણાતો, સ્વાસ્થ્ય માટે કામ કરતી સંસ્થાઓ અને ખુદ સરકારના સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે પણ આ અહેવાલને ન સ્વીકાર્યો એટલે સરકારે ગયા વર્ષે સપ્ટેમ્બરમાં જાહેરાત કરી કે ૧લી એપ્રિલ-૨૦૧૬થી સિગારેટ સહિતના તમાકુના દરેક પેકેટ ઉપર ૮૫ ટકા ચેતવણી ફરજિયાત બનશે. નવા કાયદા પ્રમાણે ૬૦ ટકા સચિત્ર ચેતવણી અને બાકીના ૨૫ ટકા ભાગમાં ચેતવણીનું લખાણ આપવું પડશે. આટલો પૂરતો સમય આપ્યો હોવા છતાં ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રી અને કર્મચારીઓ સરકારને કાયદામાં ફેરવિચારણા કરવાની રજૂઆત કરે છે.
ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રીની દલીલ છે કે સચિત્ર ચેતવણીની અસર ગ્રાહકો પર થતી નથી. ૨૦૦૯ના એક વૈશ્વિક અહેવાલને ટાંકીને ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રીનો દાવો છે કે ચિત્ર સાથેની ચેતવણી છતાં તમાકુનું સેવન કરનારા વધ્યા છે. નો ટોબેકો ઝુંબેશ માટે સચિત્ર ચેતવણીની સાઈઝ મોટી કરવાને બદલે બીજાં વ્યવહારું રસ્તાઓ અપનાવવા જોઈએ એવી દલીલ બચાવમાં થઈ રહી છે. જો ખરેખર એમ જ હોય તો પછી તેમને સરકારના નિયમો પ્રમાણે સચિત્ર ચેતવણીની સાઈઝ વધારવામાં શું વાંધો હોઈ શકે?
ઈન્ડસ્ટ્રીની બીજી દલીલ એવી છે કે સિગારેટના પેકેટ્સની સ્ટાઈલ પ્રમાણે તેમાં ૮૫ ટકા ચેતવણી સમાવી શકાય તેમ નથી એટલે સરકારે લિબરલ થઈને વિવિધ કંપનીઓના પેકેટ્સની ડિઝાઇન પ્રમાણે વૈધાનિક ચેતવણી છાપવાની છૂટ આપવી જોઈએ!
આ માંગણી જ બેહૂદી છે. કાયદા પ્રમાણે પ્રોડક્ટના પેકેટની ડિઝાઇન બદલવી જોઈએ કે પ્રોડક્ટની ડિમાન્ડ પ્રમાણે કાયદામાં ફેરફાર થવો જોઈએ? ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રી તો ત્યાં સુધી કહે છે કે કોઈ એક પેકેટમાં ૪૦ ટકા ચેતવણી હોય તો એ પૂરતી છે!
તો શું ખરેખર આટલી સ્વાસ્થ્ય ચેતવણી પૂરતી છે?
                                                                         ***   
કેનેડાની કેન્સર સોસાયટીએ તમાકુના પેકેટ ઉપર કેટલા ભાગમાં વૈધાનિક ચેતવણી આવે છે તેનો વૈશ્વિક અહેવાલ ૨૦૧૨માં તૈયાર કર્યો હતો. ૧૯૮ દેશોને આવરી લેતા એ અહેવાલમાં ભારતનો ક્રમ છેક ૧૩૬મો હતો, કારણ કે ભારતમાં તમાકુના પેકેટ ઉપર માત્ર ૪૦ ટકા ચેતવણી છપાતી હતી. તમાકુના કારણે થતાં મૃત્યુ આંકમાં કમનસીબે આગળ રહેલો દેશ પેકેટ ઉપર સ્વાસ્થ્ય ચેતવણીની બાબતે આટલો પાછળ છે એ જાણીને સોસાયટીના સભ્યોએ બેહદ આશ્વર્ય વ્યક્ત કર્યું હતું. ૨૦૧૪ના આવા જ ૧૯૮ દેશોના અહેવાલમાં ભારતનો નંબર ૧૨૩મો હતો. ભારતમાં બે વર્ષમાં ચેતવણીના સાઈઝમાં કોઈ જ સુધારો ન થવા અંગે પેલા સભ્યોએ આ વખતે આશ્વર્ય વ્યક્ત ન કર્યું, પણ કચકચાવીને ટીકા કરી. એમણે ભારતને તમાકુ વોર્નિંગની બાબતે સૌથી નબળુ રાષ્ટ્ર ગણાવ્યું હતું અને તાત્કાલિક અસરથી નવા ફેરફારો કરવાનું સૂચવ્યું હતું.
વીજળી સહિતની ઘણી બાબતોમાં આપણી મદદ ઉપર નિર્ભર રહેતા નેપાળમાં દરેક તમાકુના પેકેટ ઉપર ૭૫ ટકા ભાગમાં ચેતવણી ફરજિયાત છે, આજકાલથી નહીં વર્ષોથી. શ્રીલંકામાં તમાકુ ઉત્પાદન કરતી કંપનીઓએ ૯૦ ટકા હિસ્સામાં સચિત્ર જાહેરાત આપવી પડે છે. તેનું પાલન ન કરતી બે કંપનીઓ ગયા વર્ષે સરકારની નજરે ચડી હતી અને બંનેના સિગારેટ ઉત્પાદનના લાઈસન્સ રદ્ કરી દેવામાં આવ્યા હતા. ૮૫ ટકા હિસ્સાનો કાયદો થાઈલેન્ડમાં પણ ઓલરેડી વર્ષોથી છે. સિંગાપોરમાં ૨૦૦૪થી સ્ટ્રોંગ કાયદો બન્યો છે એ પ્રમાણે પેકેટનો ૯૨ ટકા ભાગ વૈધાનિક ચેતવણી માટે ફાળવાય છે. જાપાન તો ૧૯૭૨માં તમાકુ પ્રોડક્ટના પેકેટ ઉપર વૈધાનિક ચેતવણી આપનારો એશિયાનો પહેલો દેશ બન્યો હતો. જ્યારે ભારતમાં હજુ લખાણ દ્વારા નાનકડી લીટીમાં ચેતવણી અપાતી હતી ત્યારથી એશિયાના ઘણાંખરાં દેશોમાં ચેતવણીનો મજબૂત કાયદો અસ્તિત્વમાં છે.
ચેતવણીની બાબતે ઓસ્ટ્રેલિયાએ ઉદાહરણીય પગલુ ભર્યું છે. ડિસેમ્બર-૨૦૧૨થી ઓસ્ટ્રેલિયન સરકારે કાયદો બનાવ્યો છે એ પ્રમાણે સિગારેટના આખા પેકેટમાં કંપનીનું નામ અને પેકેટની કિંમતને બાદ કરતા બધે જ સરકારે નક્કી કરેલી સ્વાસ્થ્ય ચેતવણી જ છપાય છે. પ્રોડક્ટ ક્યાં-ક્યારે બની વગેરે વિગતો અંદરની બાજુ આપવાની રહે છે. વળી, સિગારેટના પેકેટમાં કંપની રંગ કે ડિઝાઈનને લગતા કોઈ જ ફેરફાર ન કરી શકે. સરકારે નક્કી કરેલા કલરમાં, નિયત લખાણ અને તસવીરો સાથે જ એ પેકેટ માર્કેટમાં ઉપલબ્ધ કરાવવાનો મજબૂત કાયદો ઓસ્ટ્રેલિયાએ બનાવ્યો છે. ઓસ્ટ્રેલિયાની જેમ જ ન્યૂઝિલેન્ડમાં પણ મજબૂત કાયદો બન્યો છે. પેકેટના ૮૦ ટકા ભાગમાં ૧૪ ચેતવણીઓ ન આપનારી ટોબેકો કંપની ન્યૂઝિલેન્ડમાં પ્રોડક્શન કરી શકતી નથી.
બ્રાઝિલમાં તો છેક ૨૦૦૧થી પેકેટના સંપૂર્ણ ભાગમાં ચેતવણી છાપવાનો કાયદો છે. કેનેડામાં ૨૦૦૦ના વર્ષથી તમાકુના દરેક પેકેટ ઉપર ૧૬ ચેતવણીઓ આપવી પડે છે. શરૃઆતમાં પેકેટનો ૫૦ ટકા ભાગ ફાળવાયો હતો. હવે એ વધારીને ૮૫ ટકા કરી દેવાયો છે. ઘણી કંપનીઓ એ જાહેરાતોને ઈરાદાપૂર્વક માઈલ્ડ કરી દેતી હોવાનું જાણવા મળ્યું પછી સરકારે એક-બે કંપનીઓના લાઈસન્સ રદ કર્યા કે બીજી તમામ કંપનીઓએ સીધી દોરી જેવી થઈ ગઈ!
યુરોપિયન યુનિયનના તમામ ૨૮ દેશો ટોબેકો કંપનીઓ પાસે ૬૦થી ૮૦ ટકા હિસ્સામાં સચિત્ર ચેતવણીનું પાલન કરાવડાવે છે, જેમાં દેશના કાયદા પ્રમાણે ઓછામાં ઓછા ૮થી ૧૨ મેસેજ છપાય છે.
અને હા, અમેરિકા તો વિશ્વનો પહેલો એવો દેશ છે જ્યાં સચિત્ર વૈધાનિક ચેતવણીનો પ્રારંભ થયો હતો. બીજી રીતે કહીએ તો ભયાનક છતાં વાસ્તવિક સ્થિતિને ચિત્ર સાથે રજૂ કરીને તમાકુના વ્યસનથી દૂર રહેવાની ઝુંબેશ અમેરિકાએ આરંભી હતી. ભારતની ટોબેકો ઈન્ડસ્ટ્રી ભલે દલીલ કરતી હોય કે પેકેટના ૪૦ ટકા હિસ્સામાં અત્યારે જે વૈધાનિક ચેતવણી આવે છે એ પૂરતી છે, પણ વૈશ્વિક ચિતાર પરથી તો ચોક્કસ કહી શકાય કે અત્યારે આવે છે એ ૪૦ ટકા ચેતવણી પૂરતી નથી.
અને આવી ચેતવણી બેઅસર પણ નથી.
                                                                        ***
૨૦૧૨થી ૨૦૧૬ સુધીમાં વિવિધ ૨૦ વૈશ્વિક અહેવાલો કહે છે એમ તમાકુ પ્રોડક્ટમાં ચિત્ર સાથેની ચેતવણી અસરકારક પૂરવાર થઈ છે. તમાકુનું વ્યસન છોડી દેનારા લોકો ઉપર થયેલા એક અહેવાલમાં ૧૦માંથી ૭ લોકોએ સ્વીકાર્યું હતું કે પેકેટ પરની સચિત્ર ચેતવણીના કારણે તેમણે વ્યસન છોડયું હતું. સચિત્ર ચેતવણીનું કદ વધ્યું છે ત્યારથી સિગારેટ-તમાકુ છોડી દેનારાની સંખ્યા પણ વધી છે.
જોકે, તમાકુ પ્રોડક્ટનું વેંચાણ ઘટતું નથી એ હકીકત છે. ઉત્પાદનની સંખ્યા ન ઘટવા પાછળનું કારણ એ છે કે જેમ વૈધાનિક ચેતવણી જોઈને તમાકુનું વ્યસન છોડનારા લોકો છે, તેમ બીજાને સ્મોકિંગ કરતા જોઈને તમાકુની લતે ચડનારા યુવાનોની સંખ્યા પણ વધતી જાય છે. જો આવી સચિત્ર ચેતવણીની ઝુંબેશ આમ જ ચાલતી રહે તો એ આંકડો વધતો અટકશે. તમાકુના રવાડે ચડેલો નવો વ્યસની પણ એ વાંચી-જોઈને તમાકુથી દૂર રહેતો થશે.
જોવી ય ન ગમે એવી સચિત્ર ચેતવણી દ્વારા તમાકુની ભયાનકતાનો અંદાજ આવશે તો જ તેમાંથી મુક્ત થવાની કોશિશ શરૃ થશે. સિંગાપોર, કેનેડા, બ્રાઝિલ, થાઈલેન્ડ, અમેરિકા, શ્રીલંકા, બ્રિટન જેવા ડઝનબંધ દેશોમાં સચિત્ર જાહેરાતની સાઈઝ વધી પછી તમાકુનું વ્યસન ઘટયું છે, એટલે આવી ચેતવણી બિલકુલ બેઅસર નથી. અત્યાર સુધી આવતી ૪૦ ટકા ચેતવણી તો અપૂરતી છે જ, ૮૫ ટકા ચેતવણી પણ ભારતમાં અપૂરતી જ ગણાય. જ્યાં તમાકુથી સૌથી વધુ મૃત્યુ થતાં હોય ત્યાં તો આ જાહેરાત ઓસ્ટ્રેલિયાની જેમ ૧૦૦ ટકા હિસ્સામાં હોવી જોઈએ!

સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

આજના દિવસે ૧૮૪૯માં વોલ્ટર હન્ટે સેફ્ટી-પિનની પેટન્ટ નોંધાવી હતી. એટલે દર વર્ષે ૧૦મી એપ્રિલે ઈન્ટરનેશનલ સેફ્ટી-પિન ડે ઉજવાય છે. ખેડૂતમાંથી મિકેનિક બનેલા હન્ટે સેફ્ટી પિન સિવાય પણ ઘણી ઉપયોગી શોધો કરી હતી, પણ એ શોધો તેમની આર્થિક કટોકટી ઉકેલવા ઉપયોગી ન થઈ

સેેફ્ટી-પિન કે ડ્રેસ-પિન નામે રોજિંદી જીવનશૈલીનો ભાગ બનેલી આ પ્રોડક્ટ માત્ર ફેશન-પહેરવેશમાં જ ઉપયોગી થાય છે એમ કહીને તેનું મહત્ત્વ ઓછું આંકી શકાય તેમ નથી. બે-એક વર્ષ પહેલા અમેરિકામાં થયેલાં એક રસપ્રદ સર્વેમાં જાણવા મળ્યું હતું કે સેફ્ટી-પિન માત્ર મહિલાઓને પહેરવેશમાં જ ઉપયોગી નથી થતી, રોજિંદા જીવનની ૫૩ બાબતોમાં સેફ્ટી-પિન કામ લાગે છે. સેફ્ટી-પિન મલ્ટિપલ કામમાં આવી શકતી હોવાના કારણે વિશ્વભરના સુરક્ષા સલાહકારો પ્રવાસીઓને ઓછામાં ઓછી ૬ સેફ્ટી-પિન મેડિકલ કિટ સાથે રાખવાની સલાહ આપે છે.
ભારતમાં તેનો કેવો અને કેટલો ઉપયોગ થાય છે એ જોવું હોય તો કોઈ અંતરિયાળ ગામડામાં જઈને લોકોની જીવનશૈલીનું નિરીક્ષણ કરવું રહ્યું. ખૂલ્લા પગે ખેતરમાં પાણી વાળી રહેલા ખેડૂતના પગમાં વાગેલો કાંટો કાઢવાથી લઈને નીંદામણ કરતા ખેતમજૂરોના હાથ-પગના નખમાં ભરાયેલી માટી કાઢવા સુધી અને બપોરનું જમણ પત્યા પછી લીમડાની શીતળ છાંયામાં આરામ કરતા વૃદ્ધના દાંતની વચ્ચે ફસાઈ પડેલાં અનાજના દાણાને બહાર કાઢવાથી લઈને સરકારી શાળામાં ભણતા ગરીબ વિદ્યાર્થીના શર્ટનું બટન તૂટી ગયુ હોય ત્યારે એ બટનની જગ્યા લેવા સુધી સેફ્ટી-પિન કામ આવે છે! ભારતમાં નાનામાં નાના માણસને સેફ્ટી-પિન કઈ રીતે કામ આવે છે એનો અભ્યાસ થાય તો અમેરિકાનો પેલો સર્વે પણ ફિક્કો પડી જાય!
આવી સસ્તી અને નાનકડી સેફ્ટી-પિનની ઘરેલું બજેટમાં ખાસ કોઈ જ ગણતરી થતી નથી. ઘર વપરાશની અન્ય ચીજવસ્તુઓની જેમ સેફ્ટી-પિન ખરીદવા માટે કોઈ વિશેષ બજેટની ક્યારેય જરૃર પડતી નથી, પડવાની ય નથી. છતાં તેનો વૈશ્વિક બિઝનેસ ધમધોકાળ ચાલે છે. કેટલીય મોટી-મોટી કંપનીઓ આ બિઝનેસ ઉપર નભે છે. પેટન્ટની પરવા કર્યા વગર હવે તો વિશ્વભરમાં નાના-મોટા કારખાનાઓ રાત-દિવસ ધમધમે છે. ભારતમાં સેફ્ટી-પિન જેવી નાનકડી પ્રોડક્ટનો ચોક્કસ પ્રોડક્શન આંકડો મેેળવવો શક્ય નથી, પણ અમેરિકન કંપનીઓના પ્રોડક્શન અહેવાલ પ્રમાણે એક કંપની એક દિવસમાં સરેરાશ ૩ લાખ સેફ્ટી-પિનનું ઉત્પાદન કરે છે. આવી તો લાખો કંપનીઓ કાર્યરત છે અને તેમાંથી વર્ષે કરોડો રૃપિયાનો નફો રળે છે.
સેફ્ટી-પિન કંઈ આજ-કાલથી રોજિંદા જીવનનો ભાગ નથી. તેના સદીઓ જૂના સંદર્ભો મળે છે. પ્રાચીન ગ્રીક અને રોમના રાજવી પરિવારની મહિલાઓ ડ્રેસ પિનનો છૂટથી ઉપયોગ કરતી. એ પિનની ડિઝાઇન આજની સેફ્ટી-પિન કરતા તદ્દન અલગ હતી. એ ડ્રેસ-પિનમાં સોયને ઘરેણાં જેવા દેખાતા ચળકતા ખોખામાં પરોવી દેવામાં આવતી. જેમાં સોય પાછળની બાજુ રહી જતી અને ઉપરથી જ્વેલરી હોય એવું દેખાતું.
ઈ.સ. પૂર્વે ૧૧મી સદીમાં પુરુષો વારે-તહેવારે પહેરતા બટન વગરના ખમીસમાં ગળાની નીચે ટાંકણી લગાવતા. ટાંકણી સરકી ન જાય એ માટે ટાંકણીનો એક છેડો પથ્થરથી વાળીને ગોળ બનાવી દેવામાં આવતો અને બીજે છેડે એ આકારનું ખાલી બોક્સ લગાવાતું. એવી ટાંકણીઓના પુરાતત્વવિદેને કેટલાય અવશેષો મળ્યા છે. એ ટાંકણીઓ આજે વપરાતી સેફ્ટી-પિન જેવી ન હતી, પરંતુ વિશ્વભરમાં અલગ અલગ સ્થળોએ થયેલા ખોદકામમાંથી મળેલી પેલી ટાંકણીઓને સેફ્ટી-પિનની પૂર્વજ તો ચોક્કસ કહી શકાય.
માનવજાતની રોજિંદી જીવનશૈલીમાં સેફ્ટી-પિન જેવી લાગતી વિવિધ બનાવટની પિન્સ સદીઓથી હાજર હોવા છતાં આજના સેફ્ટી-પિનના સ્વરૃપને બનાવવાનો યશ તો વોલ્ટર હન્ટ નામના અમેરિકન મિકેનિકને જ આપવો રહ્યો.

                                                                       ***
૧૭૯૬માં અમેરિકાના માર્ટિન્સબર્ગમાં જન્મેલા વોલ્ટર હન્ટે પોતાના નાનકડાં શહેરની કોલેજમાંથી ડિગ્રી મેળવી અને પછી પરિવારની આર્થિક જરૃરિયાતને ધ્યાનમાં રાખીને ખેતીમાં મદદ કરવા માંડયા. પરિવારનો એક સભ્ય ખેતરમાં કામ કરતો હોય તો ખેતમજૂરને વળતર ન ચૂકવવું પડે અને એટલી રકમ ઘરની આર્થિક તંગીમાં મદદરૃપ બને એ આશયથી તેમણે ખેતરનું કામ ચાલુ રાખ્યું, પણ તેમાં તેનો જીવ ખેતીમાં ચોંટતો નહોતો.
તેમને ખેતીને બદલે મશીન્સ માટે પ્રેમ હતો. માર્ટિન્સબર્ગમાં તેમના એક-બે મિત્રોના પિતાને કાપડની મિલ હતી. ખેતરમાં કામ ન હોય ત્યારે એ મિલમાં તેમના મિત્રોને મળવા જાય. મિત્રોને મળવા કરતા મિલમાં કઈ મશિનરી કેવી ટેકનિકથી કામ કરે છે એ જોવામાં વધુ સમય ગાળે. મશીન ચલાવતા કારીગરોને પૂછે કે આ મશીનમાં કઈ ટેકનિકનો ઉમેરો કરવામાં આવે તો તેમનું કામ સરળ થાય? મિલમાં નકામા થઈ ગયેલા મશીન્સ મિત્રોની મદદથી ઘરે લઈ આવે અને નવરાશ મળે ત્યારે એ મશિનરીની આંતરિક ટેકનિક સમજે. જૂના મશીન્સમાં કોઠાસૂઝ વાપરીને નવી ટેકનિક વિકસાવે અને એ જ મશીનને ફરીથી મિલના કામદારોને આપીને એ ઉપયોગી નીવડે છે કે કેમ એ તપાસી જૂએ.
સતત મશિનરી સાથે પનારો પડયો હોવાથી ધીમે ધીમે મિલના મશીન્સ રિપેરિંગ કરવામાં ફાવટ આવી ગઈ. ખેતી ઉપરાંત તેમને હવે મશિનરી રિપેરિંગમાંથી પણ થોડું ઘણું વળતર મળી રહેતું. મિકેનિક તરીકેની આવડતની માર્ટિન્સબર્ગમાં પ્રશંસા થવા માંડી એનાથી પોરસાઈને તેમણે ન્યૂયોર્કની વાટ પકડી.
ન્યૂયોર્કમાં મિકેનિક તરીકે કામ તો મળવા લાગ્યું પણ માર્ટિન્સબર્ગની તુલનાએ શહેર ક્યાંય મોટું હોવાથી મશિનરી રિપેર કરતા કારીગરોનો પણ પાર નહોતો. ધારણા કરતા ખર્ચાળ શહેરમાં ટકી રહેવું મુશ્કેલ બનતું હતું. આર્થિક ભીંસ વધતી જતી હતી. ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે તેમણે એક મિત્ર પાસેથી ૧૫ ડોલર ઉછીના લીધા. ત્યાર પૂરતું તો કામ ચાલી ગયું, પણ હવે નવો સવાલ એ હતો કે મિત્રને બાકી રકમ ચૂકવવી કઈ રીતે?
એ રકમનું ચૂકવણું કરવા માટે વોલ્ટર હન્ટે એકાદ શોધ કરીને પેટન્ટ નોંધાવી દેવાનું વિચાર્યું. એ પેટન્ટના હક વેંચીને કરજ ચૂકવી દેવાનો કીમિયો તેમને વધુ સરળ લાગ્યો. કેટલાક સમયથી તેમના દિમાગમાં એક પ્રોડક્ટનો કાચો વિચાર ચાલતો હતો. કઈ કઈ વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરીને કાચા વિચારને પાકો બનાવી શકાશે એ વિચારતા વિચારતા કેટલાક દિવસો વીતાવ્યા પછી તેમની આંખો સામે પ્રોડક્ટનું એક ચિત્ર સ્પષ્ટ થતું લાગ્યું. સ્પષ્ટ થયેલા ચિત્રને ચોક્કસ સ્વરૃપ આપી દેવા તેમણે ઉતાવળે કામ શરૃ કર્યું. એક આઠ ઈંચ લાંબો પિત્તળનો તાર લીધો.
એક બાજુનો તાર થોડો લાંબો રાખ્યો અને પછી વચ્ચેથી તારને એક ગૂંચ પાડી. ગૂંચ એ રીતે પાડી કે ત્યાંથી તારના બંને ભાગ અલગ અલગ પડી જતાં હતા. ઉપરના ભાગે પહેલી આંગળી અને અંગૂઠાની મદદથી પ્રેસ કરીએ તો સરળ રીતે બંને તરફના તારનું હલનચલન કરાવી શકાતું હતું. એક ભાગ વધુ લાંબો રાખ્યો હતો તેને એમણે ફરીથી વાળ્યો અને તેના છેડાને હથોડી મારીને પહોળો કર્યો. પહોળા થયેલા છેડાની ધારને વાળી દીધી. તારનો જે નાનો ભાગ હતો તેનો છેડો સોય જેવો અણિદાર કર્યો એટલે એ છેડો પેલા લાંબાં, વાળી દીધેલા તારની ધારમાં બરાબર બેસી જતો હતો.
એવી જ મથામણ કરીને તેમણે અલગ અલગ આઠ નમૂના બનાવ્યા અને પછી 'સેફ્ટી-પિન' નામથી ૧૦ એપ્રિલ, ૧૮૪૯ના દિવસે પેટન્ટની નોંધણી કરાવી દીધી. જેવી પેટન્ટ નોંધાઈ ગઈ કે પેલા મિત્રનું કરજ ચૂકવવા માટે એ પેટન્ટને અમેરિકાની નવી નવી બનેલી મટીરિયલ કંપની ડબલ્યુ. આર. ગ્રેસ એન્ડ કંપનીને ૪૦૦ ડોલરમાં વેંચી દીધી અને તેમાંથી ૧૫ ડોલર પેલા મિત્રને ચૂકવી દીધા. મિત્રના પૈસા ચૂકવી દેવાની તેમની ઉતાવળ સરવાળે તેમના માટે ખોટનો સોદો સાબિત થયો. ૪૦૦ ડોલરમાં ખરીદેલા હકોમાંથી અમેરિકન કંપનીએ વર્ષો સુધી કરોડોની કમાણી કરી.
પછી તો ૧૮૬૪માં ઈ.જે. મન્વાઇલ નામના સંશોધકે સેફ્ટી-પિન ઝડપથી બનાવી આપતું મશીન વિકસાવ્યું એટલે ઉત્પાદનને વેગ મળ્યો. મશિનરીના જીવ તરીકે અડધો ડઝન કરતા વધુ મહત્ત્વની શોધો કરીને પેટન્ટ નોંધાવનારા વોલ્ટર હન્ટ તેમની દૂરગામી જરૃરિયાત પારખવામાં સદંતર નિષ્ફળ નીવડયા. સમયાંતરે માર્કેટની ડિમાન્ડ પ્રમાણે સેફ્ટી-પિનની ડિઝાઇનમાં કંપનીઓએ ફેરફાર પણ કર્યાં. વોલ્ટરે શોધેલી સેેફ્ટી-પીન અને તેમણે પેટન્ટ કરાવેલી ડિઝાઇનમાં આજે તો કેટલુંય પરિવર્તન આવી ચૂક્યું છે.
સેફ્ટી-પિનની શોધ એ વોલ્ટર હન્ટની પહેલી શોધ ન હતી. ન્યૂયોર્ક આવ્યા તેની શરૃઆતના વર્ષોમાં તેમણે સિલાઈનું મશીન બનાવ્યું હતું. સિલાઈના મશીનની ડિઝાઇન તો હન્ટની પેટન્ટના એકાદ સૈકા પહેલા પણ તૈયાર થઈ હતી અને હન્ટ પછી પણ તેમાં સતત ફેરફારો સાથેની પેટન્ટ નોંધાતી રહી. હન્ટના સિલાઈ મશીનમાં ઉપરનું ગોળ ચક્ર હાથથી ફેરવીએ એટલે સોયના નાકે પરોવાયેલો દોરો આપોઆપ ટાંકા લેતો હતો. કહેવાય છે કે એ વખતે પણ તેમણે આર્થિક તંગીના કારણે કાચી-પાકી સિલાઈ મશીનની પેટન્ટ અન્ય ઈજનેરને વેંચી દીધી હતી.
ફાઉન્ટન પેનથી લઈને નેઇલ-કટર સુધીની આઠેક ઉપયોગી શોધો તેમણે કરી હતી. એ બધી જ શોધો ૧૮૫૯માં ૬૨ વર્ષની વયે તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધો ત્યાં સુધી તેમની આર્થિક સંકળામણ દૂર ન કરી શકી અને એ બધી શોધો બીજા ઉદ્યોગપતિઓ માટે ટંકશાળ પાડતી રહી એને નસીબનો ખેલ નહીં તો બીજું શું કહીશું?

એક ક્રિએટિવ વિચાર એક સમયે બે લોકોને આવી શકે?
ચાર્લ્સ રોવ્લી નામના એક ઈંગ્લેન્ડના સંશોધકને પણ હન્ટને આવ્યો એવો જ સેફ્ટી પિનનો આઈડિયા આવ્યો હતો. હન્ટની પેટન્ટથી બેખબર ચાર્લ્સે એ જ વર્ષે ઓક્ટોબરમાં પેટન્ટ નોંધાવવા ઈંગ્લેન્ડની પેટન્ટ ઓફિસે ધક્કો ખાધો પછી અધિકારીએ તેને કહ્યું કે આ પેટન્ટ તો અમેરિકાના વોલ્ટર હન્ટ નામના મિકેનિક પાસે છે. હતાશ થયેલા ચાર્લ્સે એ પછી ક્યારેય એક પણ શોધ ન કરી.
એક સમયે બે વ્યક્તિને એક સરખા ક્રિએટિવ વિચારો આવે તેમાંથી આળસ ખંખેરીને જે પહેલું કામ કરે તેના નામે સિદ્ધિ નોંધાતી હોય છે. એવા કેટલાય બનાવો ઈતિહાસમાં નોંધાયા છે. સેફ્ટી-પિનનો બનાવ પણ એમાંનો એક છે. મજાની વાત એ છે કે એકમેકથી જોજનો દૂર રહેતા આ બંનેને લગભગ સમાંતરે સેફ્ટી-પિનની શોધની ડિઝાઇનનો વિચાર આવ્યો હતો. એથીય રસપ્રદ બાબત એ છે કે ચાર્લ્સ પેટન્ટ નોંધાવતા દસ્તાવેજોમાં નોંધ્યું હતું એ પ્રમાણે વોલ્ટર હન્ટ કરતા સેફ્ટી-પિનનો પહેલો વિચાર ચાર્લ્સને આવ્યો હતો!