મધ્યાંતર - હર્ષ મેસવાણિયા

ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ માટે ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીન ઇવીએમનો ઉપયોગ થશે. મતદારો હવે એનાથી ટેવાઈ ગયા છે. પહેલાં કાગળના બેલેટપેપર પર હાથેથી નિશાની કરી મતદાન બોક્ષમાં ગડી વાળીને નાખવા પડતાં. બેલેટ પેપર ગણતરી કરી પરિણામ જાહેર કરતા પરિણામ આવતા ઘણીવખત બેથી ત્રણ દિવસ નીકળી જતા, જ્યારે ઈવીએમમાં બટન દબાવતાં જ મત નોંધાય છે ને મતગણતરીના દિવસે બપોર સુધીમાં તો પરિણામો જાહેર થઈ જાય છે. વિવાદી અને ફેરમતગણતરીના કંટાળાજનક બનાવો ઈવીએમથી મોટેભાગે ઘટયા છે. આપણે ત્યાં પરંપરાગત મતકેન્દ્રોમાં ઈવીએમ દ્વારા મત આપવાનું ચલણ છે પણ કમ્પ્યુટર કે મોબાઈલ દ્વારા ઘેર બેઠાં કે દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણેથી ઇન્ટરનેટ દ્વારા મત આપવાનું ચલણ હજુ સ્વીકૃત થયું નથી. અમેરિકા ને યુરોપના દેશો ખાસ કરીને ઇસ્ટીવિયામાં ઇન્ટરનેટ આધારિત વોટિંગ પદ્ધતિ વધુ વ્યાપક ને પ્રચલિત છે. ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ પદ્ધતિના ઉદ્ભવ, એના વિકાસ અને તેના પ્રકારની વિગતો જાણવા જેવી છે...

ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીનનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ

ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ એટલે વિજાણુ મતદાન. ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ ટેક્નોલોજીમાં કાર્ડ્સ ઓપ્ટિકલ સ્કેન વોટિંગ સિસ્ટમનો તેમજ વોટિંગ કિઓસ્ક સીધા જ મતદાનનું રેર્કોડિંગ કરતી ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ સિસ્ટમનો (ડીઆરઈ) સમાવેશ થાય છે. આ સિસ્ટમમાં મતદાન એક સ્થળેથી બીજી જગ્યાએ થતું સ્થળાંતર ટેલિફોનથી તેમજ ખાનગી કોમ્પ્યુટર નેટવર્ક અથવા ઇન્ટરનેટ થકી થાય છે. એકંદરે ઇ-વોટિંગના બે મુખ્ય પ્રકાર ગણવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ પ્રકારમાં ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીન (ઇવીએમ) જે મતદાન કેન્દ્ર પર ગોઠવાયું હોય ત્યાં સરકારના પ્રતિનિધિઓ કે સ્વતંત્ર ચૂંટણી આયોગના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા ઇ-વોટિંગનું રૂબરૂમાં સુપરવિઝન કરવામાં આવે છે.

બીજો પ્રકાર રિમોટ ઇ-વોટિંગનો છે, કે જેમાં મતદાતા પોતાના તાબા ક્ષેત્રમાંથી, પોતાના પર્સનલ કોમ્પ્યુટરમાંથી કે મોબાઈલ ફોનથી કે ટેલિવિઝન પરથી ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી ઇ-વોટિંગ કરે છે એમાં સરકારી પ્રતિનિધિઓ કે ચૂંટણીપંચના પ્રતિનિધિઓ રૂબરૂમાં એનું સુપરવિઝન કરતા હોતા નથી. ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગનો ફાયદો એ છે કે એમાં મતપત્રકોની ગણતરી બહુ ઝડપથી થઈ શકે છે અને વિકલાંગ મતદારો બહુ સરળતાથી મતદાન કરી શકે છે. જો કે અમેરિકામાં એવો વિરોધ ઊઠયો હતો કે ડીઆરઈ પ્રકારના ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગમાં ઇલેક્ટ્રોનિક ઠગાઈ, છેતરપિંડી થવાની પણ શક્યતા રહે છે.

મતદારો માટેની આ ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ પદ્ધતિ ૧૯૬૦થી અમલમાં આવી છે. જ્યારે અમેરિકામાં પંચ કાર્ડની પદ્ધતિનો પ્રારંભ થયો હતો. અમેરિકામાં ૧૯૬૪માં પ્રેસિડેન્ટની ચૂંટણીમાં ૭ રાજ્યોએ પંચ કાર્ડ સિસ્ટમ અપનાવતા એનો વ્યાપક ઉપયોગ થયો હતો. એ પછી ઓપ્ટિકલ સ્કેન વોટિંગની નવી સિસ્ટમ આવી. મતપત્રક પર મતદાતાની નિશાની કોમ્પ્યુટર દ્વારા ગણવામાં આવે છે.

ડીઆરઆઈ વોટિંગ મશીન મતદાતાના મતોને એકત્ર કરીને એક જ મશીનમાં કોષ્ટકમાં ગોઠવે છે. આ પ્રકારનાં વોટિંગ મશીન બ્રાઝિલ અને ભારતમાં તમામ ચૂંટણીઓમાં તેમજ વેનેઝુએલા અને અમેરિકામાં પણ વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાય છે. નેધરલેન્ડમાં આ મશીનો ચૂંટણીમાં વ્યાપકપણે વપરાયાં હતાં પણ લોકોના વિરોધને કારણે એનો ઉપયોગ પડતો મુકાયો હતો. જો કે ઇન્ટરનેટ આધારિત રિમોટ વોટિંગ સિસ્ટમને યુકે, ઇસ્ટોનિયા, અને સ્વિટ્ઝરલેન્ડમાં સરકારી ચૂંટણીઓ તેમજ લોકમત માટે જ્યારે મ્યુનિસિપલ ચૂંટણીઓ માટે કેનેડામાં અને પક્ષની પ્રાઈમરી ચૂંટણીઓ માટે અમેરિકા અને ફ્રાન્સમાં ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે. આ ઉપરાંત

ઇ-વોટિંગ માટે હાઈ બોન્ડ સિસ્ટમ પણ છે કે જેમાં ડીઆરઈ જેવી ટચ સ્ક્રીન સિસ્ટમવાળા ઇલેક્ટ્રોનિક બેલેટ માર્કિગ મશીનનો ઉપયોગ કરાય છે. આ ઉપરાંત વોટર વેરિફાઈડ પેપર ઓડિટ ટ્રેઈલ પ્રિન્ટ કરવા માટે સહાયક ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ થાય છે. એમાં મતગણનાના કોષ્ટક માટે અલગ મશીન વપરાય છે.

કાગળ આધારિત ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ સિસ્ટમ

આ પ્રક્રિયાને ડોક્યુમેન્ટ બેલેટ વોટિંગ સિસ્ટમ પણ કહેવામાં આવે છે. જ્યાં કાગળ પર છપાયેલાં મતપત્રકો મતદાન માટે વપરાય છે અને હાથેથી એની ગણતરી થાય છે. એમાંથી કાગળ આધારિત ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ સિસ્ટમનો ઉદ્ભવ થયો હતો. આ પદ્ધતિમાં કાગળનાં મતપત્રકો હાથેથી નિશાની કરીને નાખવામાં આવે છે પણ એની ગણતરી ઇલેક્ટ્રોનિક પદ્ધતિથી કરાય છે. આ સિસ્ટમમાં પંચ કાર્ડ વોટિંગ અને માર્ક સેન્સનો તથા બાદમાં ડિજિટલ પેન વોટિંગ સિસ્ટમનો આવિષ્કાર થયો, પરંતુ તાજેતરમાં જ આ સિસ્ટમમાં ઇલેક્ટ્રોનિક બેલેટ માર્કર (ઇબીએમ)નો સમાવેશ કરાયો છે. જેમાં મતદાતાને ઇલેક્ટ્રોનિક ઇનપુટ ડિવાઈસના ઉપયોગથી પસંદગીની તક મળે છે. આ ટચ સ્ક્રીન સિસ્ટમ ડીઆરઈ જેવી જ છે.

ડીઆરઈ વોટિંગ સિસ્ટમ

પબ્લિક નેટવર્ક ડીઆરઈ વોટિંગ સિસ્ટમ એ એવી ચૂંટણી પદ્ધતિ છે કે જેમાં ઇલેક્ટ્રોનિક મતપત્રકનો ઉપયોગ થાય છે. જેમાં પડેલા મતને મતકેન્દ્ર પરથી પબ્લિક નેટવર્કના અન્ય દૂરના સ્થળે ટ્રાન્સમીટ) મોકલવામાં આવે છે. આ રીતે નોંધાયેલા મતોને આખા દિવસ દરમિયાન કે વોટિંગ સમાપ્ત થયે બૂથ પરથી અન્ય સ્થળે બેચવાઈઝ મોકલાય છે. આ પદ્ધતિમાં ઇન્ટરનેટ દ્વારા થયેલા વોટિંગ અને ટેલિફોન દ્વારા થયેલા વોટિંગનો સમાવેશ થાય છે. જાહેર નેટવર્કમાં ડીઆરઈ વોટિંગ સિસ્ટમમાં કેન્દ્રિયકૃત મતગણના પદ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે. જુદાં જુદાં મતકેન્દ્રો પરથી ટ્રાન્સમીટ થઈ આવેલા મતોને મધ્યસ્થ કેન્દ્રમાં ડિજિટલ પદ્ધતિથી કોષ્ટકમાં ગોઠવાય છે.

ઇન્ટરનેટ વોટિંગમાં દૂર દૂર છૂટાછવાયા રહેલા ઇન્ટરનેટની ફેસિલિટી ધરાવતાં કમ્પ્યુટરો દ્વારા વોટિંગ કરવામાં આવે છે અથવા તો ઇન્ટરનેટ આધારિત વોટિંગ પદ્ધતિ ધરાવતાં પરંપરાગત મતદાનકેન્દ્રો પરથી ઇન્ટરનેટ વોટિંગ થઈ શકે છે. કોર્પોરેટ હાઉસો અને વ્યાપારગૃહો કે અન્ય કંપનીઓ, સંગઠનો, સંસ્થાઓમાં બોર્ડ મેમ્બરો તેમજ હોદ્દેદારોની ચૂંટણી માટે કે પ્રોક્સી ઈલેક્શન માટે આ ઇન્ટરનેટ વોટિંગ પદ્ધતિ વપરાય છે. ઘણા આધુનિક દેશોમાં ખાનગી ધોરણે બિનસરકારી હેતુ માટે આ સિસ્ટમનો ઉપયોગ થાય છે.

તે અમેરિકા, યુકે, સ્વિટ્ઝરલેન્ડ, ઇસ્ટોનિયામાં આ ઇન્ટરનેટ વોટિંગનો જાહેરમાં સરકારી હેતુ માટે ઉપયોગ થાય છે જ્યાં સ્થાનિક લોકમત માટે એ સ્વીકૃત પદ્ધતિ છે. આ દેશોમાં મતદારને ઇલેક્ટ્રોનિક મતદાનપત્રક સુધી પહોંચવા માટે પાસવર્ડ અપાય છે. ઇસ્ટોનિયામાં મતદારો ઇન્ટરનેટ દ્વારા સ્થાનિક તેમજ સંસદની ચૂંટણીમાં મત આપે છે. યુરોપિયન યુનિયનના અન્ય કોઈ દેશ કરતાં ઇસ્ટોનિયામાં આ ચલણ વધારે છે. એનું કારણ એ છે કે ઇસ્ટોનિયાના નાગરિકોને કોમ્પ્યુટર દ્વારા વાંચી શકાય એવું માઈક્રોચીપ આધારિત નેશનલ આઈડેન્ટિટી કાર્ડ અપાય છે. આ કાર્ડના આધારે તેઓ ઓનલાઈન મતપત્રકમાં મતદાન કરી શકે છે. આ માટે મતદાર પાસે એક કોમ્પ્યુટર, આઈ.ડી. કાર્ડ અને તેના પિન નંબર હોવા જોઈએ, તો તેઓ દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણેથી મતદાન કરી શકે છે. ઇસ્ટોનિયા મતદારો એડવાન્સ વોટિંગના દિવસોમાં જ ઇ-વોટિંગ કરી શકે છે. જ્યારે મતદાનના દિવસે તો મતદારે મતદાન કેન્દ્ર પર રૂબરૂ જઈ કાગળનું મતપત્રક માર્ક કરવું પડે છે.

ઈ-વોટિંગનો પ્રથમ પ્રયોગ ગુજરાતમાં થયો

સમગ્ર ભારતમાં પહેલી જ વાર ગુજરાતમાં ભારે ક્રાંતિકારી પ્રયોગરૂપે શાંત રીતે ઇન્ટરનેટ આધારિત ઇ-વોટિંગનો અમલ દાખલ કરાયો હતો એ માટે ૨૦૧૦ના જાન્યુઆરી મહિનામાં આ વિચારને મૂર્તિમંત સ્વરૂપ આપવા માટે રાજ્યના તત્કાલીન ચૂંટણી કમિશનર કે.સી. કપૂરે આ કાર્ય હાથ ધર્યું હતું. નિષ્ક્રિય કે ઉદાસીન લોકો ઘેર કે ઓફિસમાં બેઠા બેઠા મતદાન કરવા પ્રેરાય તે માટે તેમણે આ પહેલ કરી હતી. યુરોપના ઇસ્ટોનિયા સિવાયના પશ્ચિમમાં ટેક્નોલોજીમાં એડવાન્સ દેશોમાં પણ ઇ વોટિંગ બહુ પ્રચલિત થયું નથી એ બહુ આશ્ચર્યની વાત છે.

ગુજરાતમાં ઇ-વોટિંગ માટે કે.સી. કપૂરે પ્રયાસો હાથ ધરી ૩૦ સરકારી સચિવોનું એક ટાસ્કફોર્સ રચી, ગુજરાત ઇન્ફર્મેટિકલ લિ. ને સલાહકાર ને ટીસીએલને સોફ્ટવેર સપ્લાયર તરીકે પસંદ કર્યા. વડોદરાની એક ઇન્ફર્મેશન સિક્યુરિટી એજન્સીનો પણ ટીમમાં સમાવેશ કરાયો. ગાંધીનગરમાં તમામ વોર્ડનું બાયોમેટ્રિક્સ ડેટા સેન્ટર સ્થપાયું. સચિવાલયના ૯મા માળે આવેલા ડેટા સેન્ટરમાં ૩૨ સર્વર છે. મતદારયાદી પર જેનું નામ દેખાય તે વ્યક્તિ ઇ-વોટિંગ કરી શકે છે. એ માટે મતદારે રાજ્ય ચૂંટણીપંચને ઓનલાઈન ફોર્મ ભરીને રજિસ્ટ્રેશન કરાવવું પડે છે જેમાં મોબાઈલ નંબર ને કોમ્પ્યુટરની વિગતો આપવાની રહે છે. ત્યાર પછી મતદારને રજિસ્ટ્રેશન આઈન્ડેન્ટિંગ અને ટેમ્પરરી પાસવર્ડ ઇ-મેઈલ એસએમએસથી મોકલાય છે.

આ માટે મતદારે પોતાની આઈડેન્ટિટી ૭ દિવસમાં એક્ટિવેટ કરી દેવી પડે છે. બોગસ મતદાન અટકાવવા ચૂંટણીપંચ મતદાનના દિવસે નવો પાસવર્ડ મોકલે છે જેના દ્વારા મતદાર વેબસાઈટ સાથે લોગઓન થઈ શકે છે અને મત આપી શકે છે. ઓક્ટોબર ૧૦, ૨૦૧૦માં સુરત, વડોદરા, ભાવનગર, રાજકોટ અને અમદાવાદની મ્યુનિ. ચૂંટણીઓમાં ઇ-વોટિંગનો પ્રથમ ઉપયોગ થયો હતો. જો કે ચિત્ર બહુ નિરાશાજનક રહ્યું, કેમ કે ૮૬.૧૦ લાખ રજિસ્ટર્ડ મતદારો પૈકી ત્યારે માત્ર ૧૮૩ મતદારોએ ઇ-વોટિંગનો ઉપયોગ કર્યો હતો. એ પછી ચૂંટણીપંચે એપ્રિલ ૨૦૧૧માં ગાંધીનગર મ્યુ. ચૂંટણીમાં ઇ-વોટિંગનો ઉપયોગ કર્યો હતો. જો કે ૬૭૦ રજિસ્ટર્ડ મતદાતા પૈકી ૫૦૦ જણાએ એનો ઉપયોગ કર્યો હતો. આ બાબતો પરથી એક વાત તો સ્પષ્ટ થઈ ગઈ હતી કે ઇસ્ટોવિયા જેવું ઇ-વોટિંગ પ્રચલિત બનાવવા હજુ આપણે ત્યાં ઘણો અવકાશ છે.