સાઇન-ઇન - હર્ષ મેસવાણિયા
  

૫૦ રૂપિયાની કાચી સામગ્રીમાંથી ૧૫૦૦ રૂપિયાનો બિઝનેસ કરવો હોય તો પોપકોર્ન વેંચવાનું શરૂ કરવું પડે! અત્યારે મોંઘા થયેલા પોપકોર્નની ગણના એક સમયે સૌથી સોંધા ફૂડ તરીકે થતી હતી. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન વોર પ્રોડક્શન બોર્ડે તો પોપકોર્નને અનિવાર્ય અને કિફાયતી ફૂડ ગણાવ્યું હતું.

ફિલ્મે તીન ચીજો કી વજહ સે ચલતી હૈ, એન્ટરટેઇનમેન્ટ, સોફ્ટ ડ્રિંક્સ ઓર પોપકોર્ન.
'ડર્ટી પિક્ચર' ફિલ્મમાં વિદ્યા બાલનના ભાગે આવેલા સંવાદને થોડો ફેરવીને આ રીતે પોપકોર્ન અને સોફ્ટ ડ્રિંક્સની બાબતમાં કહી શકાય. પોપકોર્ન અને સોફ્ટ ડ્રિંક્સનો બિઝનેસ મલ્ટિપ્લેક્સ સિનેમા માટે કમાઉ દીકરા જેવો છે.
ભારતના બહુધા મલ્ટિપ્લેક્સ તેની ૭૦ ટકા કમાણી પોપકોર્ન અને સોફ્ટ ડ્રિંક્સમાંથી રળે છે. એમાંય પોપકોર્ન અને સિનેમા તો જાણે એક સિક્કાની બે બાજુ હોય એમ દશકાઓથી એકમેક સાથે જોડાઈ ગયા છે. કોર્ન કર્નેલ્સ (પોપકોર્ન બનાવવા માટેની તૈયાર મકાઈ સહિતની સામગ્રી)ના એક કિલોના જથ્થાબંધ ભાવ ૧૫૦થી વધારે નથી, પણ જ્યારે તેમાંથી પોપકોર્ન બનાવીને ગ્રાહક સુધી પહોંચે છે ત્યારે ૧૦૦ ગ્રામના પોપકોર્ન પેકના ભાવ ૧૫૦ કરતા પણ વધારે હોય છે. એ રીતે ગણતરી માંડીએ તો પોપકોર્નના એક કિલોગ્રામના ભાવ રૂપિયા ૧૫૦૦ થયા ગણાય. સીધું ગણિત એવું થયું કે ૧૫૦ની કાચી સામગ્રીમાંથી ૧૫૦૦ રૂપિયાનો બિઝનેસ થયો.
હવે આ બિઝનેસમાંથી ઇક્વિપમેન્ટ, લેબર અને પેકેજિંગ સહિતનો ખર્ચ બાદ કરવામાં આવે તો ય નફાનો ગાળો બહુ મોટો થાય એમાં બે મત નથી. આ કિંમત થઈ તૈયાર રિટેઇલ મળતા પોપકોર્ન પેકની. ઘર માટે માઇક્રોવેવમાં બનાવી શકાતા પોપકોર્ન પેકેજિસના કિલોના ભાવ ૫૦૦ રૂપિયા સુધી છે. છતાં ૨૦૧૨માં એક અંદાજ પ્રમાણે આ બિઝનેસ વર્ષે ૧,૦૦૦ કરોડે પહોચે છે.
વેલ, ખરેખર તો એક સમયે પોપકોર્ન સૌથી સસ્તું ફૂડ હતું અને એટલે જ કદાચ પોપકોર્ને આ લોકપ્રિયતા મેળવી છે.
                                                                                ***
બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન સુગરના પૂરવઠામાં મોટી અછત આવી હતી ત્યારે કેન્ડી સહિતના પ્રોડક્શનમાં પણ તેની ખૂબ ગંભીર અસર થઈ હતી. એ સમયે પોપકોર્ન માટે વિસ્તરવાનો શ્રેષ્ઠ મોકો હતો અને તેનો બરાબર લાભ પણ આ ફૂડને મળ્યો.
એ સમયે સૌથી સસ્તા ફૂડની વાત આવે કે તરત જ લોકો સામે પોપકોર્નનો વિકલ્પ પ્રથમ ક્રમે રહેતો. માત્ર પાંચ-સાત સેન્ટ્સમાં તો ત્રણ-ચાર લોકો ખાઈ શકે એટલી મોટી પોપકોર્ન બેગ આસાનાથી મળી રહેતી. ગ્રેટ ડિપ્રેશન પિરિયડ (બીજા વિશ્વયુદ્ધ પહેલાંથી છેક યુદ્ધ પૂર્ણ થયું ત્યાં સુધીના સમયગાળાને ૨૦મી સદીના ઈતિહાસમાં ગ્રેટ ડિપ્રેશન પિરિયડ કહેવાય છે) દરમિયાન જ્યારે તમામ બાબતોથી આવકનો સ્ત્રોત બંધ થતો હતો ત્યારે પોપકોર્નની બનાવટે ગૃહ ઉદ્યોગકારો અને ખેડૂતોના ઘરનો ચૂલો જલતો રાખ્યો હતો.
અમેેરિકાના નેબ્રાસ્કા, નોર્થ લૂપ, ઓહિયો, લોવા સહિતના વિસ્તારોમાં મોટા ભાગના ખેડૂતોએ મકાઈનું વાવેતર કર્યા બાદ તેમાંથી પોપકોર્ન બનાવીને આવક મેળવવાનું શરૂ રાખ્યું હતું. એ સમયે જ નહીં, આજે પણ આ પ્રદેશો તેના મકાઈના ઉત્પાદન અને પોપકોર્ન ઈન્ડસ્ટ્રી માટે જગતભરમાં જાણીતા છે.
એમ કહેવાય છે કે દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ આસપાસના સમયગાળામાં સરેરાશ અમેરિકન્સ ૨૪ કલાકમાં ત્રણ વખત પોપકોર્ન ખાઈને થોડી સી પેટ પૂજા કહી ભી, કભી ભી કરી લે એવી સ્થિતિ હતી. વોર પ્રોડક્શન બોર્ડે એ વખતે એવી એક સત્તાવાર જાહેરાત પણ કરી હતી કે પોપકોર્ન આ વિકટ સમયમાં લોકો માટે ખૂબ ઉપયોગી ખાદ્ય પ્રોડક્ટ છે અને તેના કારણે અસંખ્ય લોકોને લાંબું આયુષ્ય મળ્યું છે.

પોપકોર્નનું ઉત્પાદન એકાએક ચોમેર થવા લાગ્યું હતું એટલે બ્રિટન, અમેરિકા જેવા દેશોમાં લોકોના આરોગ્ય સાથે ગંભીર ચેડાં થઈ રહ્યાં હોવાનું કારણ આગળ ધરીને અલગ અલગ સમયે વાંધો દર્જ થયો હતો. પોપકોર્ન આજે વિશ્વમાં સૌથી લોકપ્રિય ફૂડ છે એની પાછળ આ વાંધા અરજીઓનો પણ એટલો જ અગત્યનો ફાળો કહી શકાય. કેમકે, લોક લાગણીને ગંભીરતાથી લઈને પોપકોર્ન બનાવતી ફેક્ટરીઓએ તેની બનાવટ અને પેકેજિંગ માટેના ચોક્કસ ધારા-ધોરણ બનાવ્યા અને સાથે સાથે અમેરિકામાં નેશનલ પોપકોર્ન એસોસિએશન સ્થપાયું. નવા ધંધાર્થીએ પોપકોર્ન ઉદ્યોગમાં પ્રવેશવું હોય તેના માટે આ એસોસિએશનના નિયમો ઉથાપવાનું લગભગ અશક્ય હતું. પરિણામે પોપકોર્ન માટેનો ગ્રાહકોનો વિશ્વાસ બેવડાઈ ગયો.
આજેય ભાગ્યે જ કોઈ એક પ્રકારનું ફૂડ બનાવતા લોકો આ રીતે ગંભીર થઈને નિયમો બનાવતા હશે, ત્યારે અડધી સદી પહેલા પોપકોર્નની બનાવટમાં ખાસ ધારા-ધોરણ બંધાવા એ બહુ મોટી વાત કહેવાય. અમેરિકા બીજી ઘણા બધી બાબતોની જેમ આ મામલે પણ કદાચ એટલે જ નંબર વન બની શક્યું હશે!
                                                                          ***
પોપકોર્નના ઉત્પાદનમાં ભલે અમેરિકા નંબર વન પોઝિશન પર હતું અને છે, પણ મૂળે એ અમેરિકાની દેન નથી. વ્યાપક રીતે એમ મનાય છે કે બ્રિટનમાંથી અમેરિકા સ્થાઈ થયેલા વસાહતીઓ પોપકોર્નની મેથડ અમેરિકા લઈ આવ્યા હતા. વળી, એ બ્રિટનનું ફૂડ હોવાની ય શક્યતા નથી. ૨૦ સદીના મધ્યાહને પોપકોર્ન લોકપ્રિયતાના સર્વોચ્ચ શિખરે હોય એ અલગ વાત છે, પરંતુ દુનિયા માટે પોપકોર્ન નવા પ્રકારનું ફૂડ નહોતું. પોપકોર્નના મૂળિયા તો છેક છ હજાર વર્ષ કે એથીય વધારે જૂના ઈતિહાસમાં મળી આવ્યા છે.
મેક્સિકોની બેટ ગુફામાંથી ૧૯૪૮-૧૯૫૦ દરમિયાન સંશોધકોને કેટલાક સેમ્પલ્સ મળી આવ્યા હતા. જેમાં એક કડી પોપકોર્નની મળી હતી, એ મુજબ ઈ.સ. પૂર્વે ૩૬૦૦ આસપાસ પેલી ગુફામાં રહેતો માનવી પોપકોર્ન ખાતો હતો. એશિયા અને પોપકોર્નને પણ સદીઓ પૂરાણો નાતો રહ્યો છે. ચીનમાં ૧૫મી સદીના છેલ્લા દશકામાં લોકો પોપકોર્ન ખાતા હતા એના અધારભૂત પુરાવાઓ મળ્યા છે. તો સુમાત્રા અને ભારતમાં પણ એ જ સમયગાળામાં પોપકોર્નનું અસ્તિત્વ નોંધાયું છે. આપણે ત્યાં હોળી દરમિયાન ખવાતી ધાણી (જે જુવારમાંથી બને છે) પણ આમ તો પોપકોર્નની માસીયાઈ જ છે!  
અને હા, રહી વાત સિનેમાની. તો સિનેમા સાથે પોપકોર્ને કઈ રીતે જોડી બનાવી લીધી એ કહેવું તો કપરું છે, પરંતુ એમ કહેવાય છે કે બોલતી ફિલ્મોના દૌરથી ફિલ્મની સાથે સાથે નાસ્તામાં હળવા પોપકોર્નની લહેજત ઉઠાવવાનું શરૂ થયું હતું. પોપકોર્ન હેલ્થ માટે હાનિકારક છે કે ફાયદાકારક એ મુદ્દો હંમેશાથી સ્વાસ્થ્ય નિષ્ણાતો માટે ડિબેટનો વિષય રહ્યો છે. પણ પોપકોર્ન પ્રેમીઓને એમ ક્યાં કોઈ રોકી શકવાનું છે? વિન્ટર એટલે પોપકોર્નનો સેલિંગ ટાઇમ! અને ૧૯મી જાન્યુઆરી એટલે વર્લ્ડ પોપકોર્ન ડે. પોપકોર્ન ખાઓ, મસ્ત હો જાઓ!

પોપકોર્ન મશીનના શોધક : ચાર્લ્સ ક્રેટર્સ
પોપકોર્નને હાથ બનાવટમાંથી મુક્તિ આપીને આધૂનિક સ્વરૂપ આપવાનો યશ ચાર્લ્સ ક્રેટર્સને આપવો રહ્યો. ૧૮૮૫માં ક્રેટર્સે પ્રથમ વખત થોડા પ્રયોગો કરીને પોપકોર્ન બનાવતું એક મોબાઇલ મશીન તૈયાર કર્યું હતું. પછીથી તેમણે શિકાગોમાં સી. ક્રેટર્સ એન્ડ કંપની બનાવી હતી અને પોપકોર્ન બનાવતા મશીનનું વ્યાપારીકરણ કરીને માર્કેટમાં ઉપલબ્ધ કરાવ્યું હતું.
આજેય પોપકોર્ન મશીન્સની દુનિયામાં આ કંપનીની આગવી શાખ છે. ચાર્લ્સની પાંચમી જનરેશન કુશળતાપૂર્વક કંપનીનું સંચાલન કરી રહી છે. સીઈઓ ચાર્લ્સ ડી ક્રેટર્સ અને પ્રેસિડેન્ટ એન્ડ્રુ ક્રેટર્સના નેતૃત્વમાં કંપનીએ વિશ્વભરમાં વ્યાપ વધાર્યો છે. પોપકોર્નના મૂળિયા મળે કે ન મળે, પણ આ કંપનીએ પોપકોર્ન મશીન્સની બનાવટમાં પોતાના મૂળિયા ખૂબ ઊંડે સુધી વિસ્તાર્યા છે એમાં તો બે મત નથી!