સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

અત્યારે ઈન્ટરનેટ ઉપર ઉપલબ્ધ માહિતીમાંથી માત્ર ૦.૦૧ ટકા માહિતી ભારતીય ભાષાઓમાં છે, પણ સંશોધનો કહે છે કે ટૂંક સમયમાં આ સ્થિતિ બદલાઈ જશે

વિશ્વમાં ૨૦૧૭માં મોબાઈલ યુઝર્સની સંખ્યા ૪૮૦ કરોડ હોવાનો અંદાજ બાંધવામાં આવ્યો છે. એમાં ૨૦૦ કરોડ સ્માર્ટફોન યુઝર્સનો પણ સમાવેશ થાય છે. ૨૦૨૨ સુધીમાં મોબાઈલ યુઝર્સની સંખ્યા ૫૫૦ કરોડને પાર થશે ત્યારે ૩૮૦થી ૪૦૦ કરોડ સ્માર્ટફોન યુઝર્સ હશે. બે વર્ષ પછી જ ૨૦૧૯માં દુનિયામાં ૨૫૦ કરોડ સ્માર્ટફોન યુઝર્સ થશે. મોબાઈલ અને સ્માર્ટફોન યુઝર્સમાં ભારત અને ચીન ગ્લોબલ લીડર તરીકે ઉભરી રહ્યાં છે.
ચીનમાં ૧૫૦ કરોડ મોબાઈલ યુઝર્સ છે અને ભારતમાં મોબાઈલ યુઝર્સનો આંકડો લગભગ ૧૪૦ કરોડને પાર થવાની તૈયારીમાં છે. ભારતમાં આગામી પાંચ વર્ષમાં મોબાઈલ ધારકો વધશે અને ભારત ચીન કરતા એ મામલે આગળ નીકળી જશે. અત્યારે દેશમાં ૩૮ કરોડ જેટલા સ્માર્ટફોન ધારકો છે, એમાં માત્ર ચાર વર્ષમાં ૬૦-૬૫ ટકાનો વધારો થવાની ધારણા છે. ૨૦૧૬માં દેશમાં ઈન્ટરનેટ યુઝર્સની સંખ્યા પણ ૩૭. ૩ કરોડ હતી. બે વર્ષમાં ઈન્ટરનેટ યુઝર્સની સંખ્યા ૫૦ કરોડ થવાની શક્યતા ગ્લોબલ ઈન્ટરનેટ ટ્રાફિકનું મોનિટરિંગ કરતી એજન્સીઓએ વ્યક્ત કરી છે. ૨૦૧૨ સુધીમાં દેેશમાં ૮૨ કરોડ ઈન્ટરનેટ યુઝર્સ હશે.
ભારતમાં લોકોની ખરીદશક્તિ વધી છે. મોબાઈલ ફોન તો ઠીક હવે સ્માર્ટફોન ભારતમાં જરૃરિયાત ગણાય છે. એક અંદાજ એવો છે કે કરોડો મોબાઈલ ધારકો બે-ત્રણ વર્ષમાં સ્માર્ટફોન ધારક બની જશે. એ હિસાબે સ્માર્ટફોન યુઝર્સનો આંકડો બે-ત્રણ વર્ષમાં ત્રણ ગણો વધશે. ૨૦૨૨માં આપણાં દેશમાં ૧૦૦ કરોડ લોકો પાસે સ્માર્ટફોન હશે અને કુલ મોબાઈલ ફોન્સની સંખ્યા ૨૦૦ કરોડ કરતાં ય વધું હશે! દેશના વીસેક કરોડ લોકો પાસે બબ્બે મોબાઈલ હશે. બીજી રીતે કહીએ તો દેશની કુલ વસતિમાંથી ૭૦ ટકા પાસે સ્માર્ટફોન હશે.
બસ, આ અહેવાલો જોઈને જ વિશ્વભરની મોબાઈલ કંપનીઓને ભારતનું નામ સાંભળીને લાળ ટપકે છે! ચીનની કંપનીઓને ભારતના વિશાળ માર્કેટમાં સસ્તા ભાવે સ્માર્ટફોન વેંચીને કબજો કરવો છે. તો અમેરિકા-જાપાન-સાઉથ કોરિયાની મોબાઈલ કંપનીઓ પણ લોયલ ગ્રાહકોની તલાશમાં બધું જ કરી છૂટવા તૈયાર છે.
એમાં ભારતીય ગ્રાહકોને આકર્ષે એવી કિંમત ઉપરાંત વિવિધ સુવિધાનો સમાવેશ થાય છે. ૫થી ૬ ઈંચની સ્ક્રીન, હાઈ રિઝોલ્યુશનના કેમેરા, બેટરી ક્ષમતા, મોબાઈલ સ્ટોરેજ જેવું ઘણું બધું આપીને ભારતીય ગ્રાહકોને ખુશ કરવાની કોશિશ થઈ છે અને એમાંની એક સુવિધા છે ભાષા!
                                                                        ***

૨૦૦૮-૧૦ આસપાસ મોબાઈલ ફોનમાં હિન્દીભાષા સપૉર્ટ થતી ત્યારે ભાષાપ્રેમીઓનું હૈયું હરખાઈ ગયું હતું. વિદેશી કંપનીઓ માટે ત્યારે ભાષા કે વધુ સુવિધા જેવા ફેક્ટર્સ કામ કરતાં ન હતાં. માર્કેટમાં સ્પર્ધા ઓછી હતી એટલે મોનોપોલી ભોગવતી કંપનીઓ મોબાઈલના નામે જે આપે એ લઈ લેવાના દિવસો હતાં. ભારતમાં તો ટેકનોલોજીના સંશોધનો નહીંવત્ થાય છે, એટલે મોબાઈલ ફોનમાં ભારતીય ભાષાઓ સપૉર્ટ થાય તેવા સંશોધનોની શક્યતા જ નહોતી. વિદેશી સંશોધનો થાય એની રાહ જોવાની હતી અથવા તો મોબાઈલના માર્કેટમાં સ્પર્ધા જામે ત્યાં સુધી ધીરજ રાખવાની હતી.

એ ધીરજનું ફળ ૨૦૧૩-૧૪ પછી મળવા લાગ્યું. મોબાઈલ કંપનીઓ વચ્ચે ભારતનું માર્કેટ સર કરવાની હોડ જામી હતી અને એમાં હિન્દી સિવાયની ભાષાઓ માર્કેટિંગ ફિચરના ભાગરૃપે સપૉર્ટ થવા લાગી હતી. ભારતના ગ્રાહકોએ હિન્દી સિવાયની ભાષાની ડિમાન્ડ નહોતી કરી, પણ કંપનીઓએ રાજ્યોના માર્કેટ પ્રમાણે એક પછી એક ભાષાઓ ઉમેરવા માંડી. ભાષા ઉમેરાતી ગઈ પછી ગ્રાહકોમાં ય એની ડિમાન્ડ થવા લાગી.
આમ તો હજુ હમણાં સુધી સ્થાનિક ભાષા સપૉર્ટ થતી હોય તો જ મોબાઈલ ખરીદે એવી ડિમાન્ડ કરનારા ગ્રાહકો બહુ ઓછા હતા, પણ સોશિયલ મીડિયાનું મોજું ફરી વળ્યું પછી ગુજરાતી-મરાઠી-બંગાળી જેવી ભાષાઓ મોબાઈલમાં દેખાતી હોય તો જે તે રાજ્યના ગ્રાહકને ઘણું નવું વાંચવા મળતું હતું એટલે એવી ભાષા સપૉર્ટ થતી હોય એવા મોબાઈલ ખરીદવાનું પ્રમાણ વધ્યું. આભાર તો આવી કંપનીઓનો જ માનવો રહ્યો કે તેમણે સ્પર્ધાના કારણે ભારતની ભાષાઓ સપૉર્ટ થાય એવા મોબાઈલ આપણાં સુધી પહોંચાડયા, નહીંતર ભારતીય ગ્રાહકો આવી ડિમાન્ડ કરતા હોત કે કેમ એ મોટો સવાલ હોત!
ભારતીય ભાષાઓ સપૉર્ટ થતી હોય એવા સ્માર્ટફોન ઉપલબ્ધ બનવા લાગ્યા એ પછીના ત્રણ-ચાર વર્ષમાં હવે સ્થિતિ સદંતર બદલી ગઈ છે. આજે ભારતમાં મળતા ૮૦ ટકા સ્માર્ટફોનમાં ભારતીય ભાષાઓ સપૉર્ટ થવા લાગી છે. આપણી સરકાર પણ રહી રહીને જાગી છે. સરકારે ઓક્ટોબર-૨૦૧૬માં એવી જાહેરાત કરી હતી કે ૧લી જુલાઈ, ૨૦૧૭ પછી દેશના માર્કેટમાં પ્રવેશ કરનારી કોઈ પણ મોબાઈલ ઉત્પાદક કંપનીએ ભારતની બધી જ સત્તાવાર ભાષાઓ સપૉર્ટ થતી હોય એવા સ્માર્ટફોન જ ઉપલબ્ધ બનાવવા પડશે.
ભારતની સત્તાવાર ભાષાઓ સપૉર્ટ થતી હોય એવાં સ્માર્ટફોનનું પ્રમાણ વધ્યું એ પાછળ ફેસબુક અને વોટ્સએપની લોકપ્રિયતાનો પણ ફાળો ખરો. આ બંનેમાં હિન્દી સિવાયની ભાષાઓમાં વિચારો વ્યક્ત થવા લાગ્યાં એટલે ગ્રાહકોમાં ય પ્રાદેશિક ભાષા સપૉર્ટ થતી હોય એવાં સ્માર્ટફોન ખરીદવાનું વલણ વધ્યું. આજે દરેક રાજ્યોમાં માતૃભાષામાં વાંચન સામગ્રી ફરવા લાગી છે. પ્રાદેશિક ભાષા સપૉર્ટ ન થતી હોય એવાં સ્માર્ટફોન્સની સંખ્યા ઘટી ગઈ છે અને જે મોબાઈલમાં હજુ ય ભારતીય ભાષાઓ સપૉર્ટ નથી થતી એમાં એ કસર વિવિધ એપ્સ દ્વારા પૂરી થઈ જાય છે.
ગુજરાતી ભાષાની જ વાત કરીએ તો સ્માર્ટફોન ગુજરાતી કન્ટેન્ટથી ઉભરાવાં લાગ્યા છે. ભારતમાં લગભગ દરેક પ્રાદેશિક ભાષામાં એ જ સ્થિતિ છે, છતાં સવાલ હજુય એ છે કે ઈન્ટરનેટ ઉપર ભારતીય ભાષામાં કેટલી વાંચન સામગ્રી ઉપલબ્ધ હશે?
                                                                    ***

ભારતની સત્તાવાર ભાષામાં કુલ કેટલું કેન્ટેન્ટ અવેલેબલ છે તેનું એક રસપ્રદ સંશોધન ગૂગલ સાથે મળીને પ્રોફેશ્નલ સર્વિસ કંપની KPMGએ હમણાં હાથ ધર્યું હતું. એનું તારણ એ આવ્યું કે ઈન્ટરનેટ ઉપર ઉપલબ્ધ કુલ સામગ્રી સાથે આપણી ૨૨ સત્તાવાર ભાષાઓમાં અવેલેબલ કન્ટેન્ટની તુલના થાય તો એ માત્ર ૦.૦૧ ટકા જેટલું છે. બીજાં શબ્દોમાં કહીએ તો આ સામગ્રી ઈન્ટરનેટના મહાસાગરમાં એક બુંદ જેટલી ગણાય!

અંગ્રેજીમાં તો ઈન્ટરનેટ ઉપર જ્ઞાાનનો ખજાનો છે જ છે, પરંતુ રશિયન, જર્મન, જાપાનીઝ, સ્પેનીશ, ફ્રેન્ચ, ચાઈનીઝ, પોર્ટુગીઝ, ઈટાલીયન, પોલીશ અને ટર્કીશ ભાષા અંગ્રેજી સિવાય ટોપ-૧૦ના લિસ્ટમાં છે. ૫૧ ટકા સાથે અંગ્રેજી સામગ્રી સૌથી વધુ છે. એ પછી ૬.૬ ટકા સાથે રશિયન ભાષા બીજાં, ૫.૬ ટકા જાપાનીઝ અને જર્મન ત્રીજા, ૫.૧ ટકા સ્પેનીશ ચોથા અને ૪.૧ સાથે ફ્રેન્ચ પાંચમા ક્રમે છે. ભારતની પ્રાદેશિક ભાષા તો ઠીક હિન્દી ભાષા આ યાદીમાં ટોપ-૪૦માં પણ નથી. વિશ્વમાં ૩૦ કરોડ કરતા વધુ લોકો હિન્દીભાષા જાણે છે, છતાં ઈન્ટરનેટ ઉપર ઉપલબ્ધ સામગ્રી ૦.૧ ટકા પણ નથી. જો ૦.૧ ટકા સામગ્રી ઈન્ટરનેટ ઉપર ઉપલબ્ધ હોય તો હિન્દીનો સમાવેશ ટોપ-૩૦ થાત!
                                                                         ***
વેલ, અત્યારે ભારતીય ભાષાઓની ઈન્ટરનેટ ઉપર ભલે આ સ્થિતિ છે, પરંતુ ગૂગલ અને KPMGના અહેવાલમાં એવી ધારણા વ્યક્ત થઈ છે કે ઈન્ટરનેટ ઉપર આગામી સમય ભારતીય ભાષાઓનો હશે. ૨૦૧૧માં ઈન્ટરનેટ ઉપર ભારતીય ભાષાના માત્ર ૪ કરોડ યુઝર્સ હતાં. એ સિવાયના યુઝર્સ અંગ્રેજી ઉપર આધાર રાખતાં હતાં. સ્માર્ટફોનમાં ભારતીય ભાષાઓ સપૉર્ટ થવા લાગી પછી સ્થિતિ બદલાઈ છે. ૨૦૧૬માં ભારતીય ભાષા ઉપર આધાર રાખતા હોય એવા યુઝર્સની સંખ્યા વધીને ૨૪ કરોડ થઈ ગઈ હતી. ૨૦૨૧ સુધીમાં અંગ્રેજીને બદલે ભારતીય ભાષાની સામગ્રી ઉપર જ આધાર રાખતા યુઝર્સનો આંકડો ૫૦ કરોડને પાર થશે.
આ આંકડાને આધાર બનાવીને નિષ્ણાતો એવી શક્યતા વ્યક્ત કરી રહ્યા છે કે ભારતના યુઝર્સ હવે ભારતીય ભાષાઓ ઉપર વધુ આધાર રાખતા થયા છે અને એ જ કારણે ઈન્ટરનેટ ઉપર ભારતીય ભાષાના કન્ટેન્ટનો ટ્રેન્ડ આવશે.
બીજું ય એક અવલોકન જોવા જેવું છે. ૧૯૯૦ પછી ઈન્ટરનેટ ઉપર ઉપલબ્ધ ૮૦ ટકા સામગ્રી ઈંગ્લિશમાં હતી. સામે મોટાભાગના ડિવાઈસ પણ ઈંગ્લિશ લેગ્વેજ સપૉર્ટેડ હતાં. કમ્પ્યુટર, લેપટોપ, મોબાઈલ, સ્માર્ટફોનમાં જેમ જેમ વિવિધ ભાષાઓ સપૉર્ટ થવા લાગી તેમ તેમ એ ભાષાનું કન્ટેન્ટનો શેર વધવા લાગ્યો. રશિયન, ફ્રેન્ચ, જર્મન, ચાઈનીઝ, જાપાનીઝ સહિતની ભાષાઓએ પણ આ જ પ્રક્રિયાના ભાગરૃપે ઈન્ટરનેટની સામગ્રીમાં ભાગીદારી વધારી હતી. એ જ પ્રક્રિયા હવે ભારતમાં થઈ રહી છે. પરિણામે ઈન્ટરનેટ ઉપરની સામગ્રીમાં ભારતીય ભાષાઓનો શેર પણ વધશે એવી આશા ઉજળી બની છે.
એ કન્ટેન્ટ કેવું હશે? જ્ઞાાનવર્ધક હશે? એનાથી આપણાં યુઝર્સના વિકાસમાં કોઈ ફેર પડશે? શિક્ષણ-સ્વાસ્થ્યમાં એનો લાભ મળશે?
વોટ્સએપ અને ફેસબુક ઉપર ફેલાતી અધકચરી માહિતીના આધારે તો આ સવાલોનો જવાબ નિરાશાજનક મળે છે.
પણ આશા અમર છે. લેટ્સ હોપ! ઈન્ટરનેેટ ઉપર આવી રહેલો ભારતીય ભાષાનો નવો ટ્રેન્ડ જ્ઞાનવર્ધક હશે.

********************

૨૦૨૧ સુધીમાં ઈન્ટરનેટ ઉપર ભારતીય ભાષાઓનું પ્રભુત્વ વધશે. એમાં ગુજરાતીનું સ્થાન પણ આગળ પડતું છે. ૨૦૨૧માં ઈન્ટરનેટ ઉપર ગુજરાતી ભાષા ઉપર આધાર રાખતા યુઝર્સની સંખ્યા ૨.૬ કરોડ હશે.

હિન્દીના ૨૧ કરોડ યુઝર્સ હશે એટલે સ્વાભાવિક રીતે ભારતીય ભાષાઓમાં હિન્દી પ્રથમ નંબરે હશે. એ પછી ૫.૧ કરોડ યુઝર્સ સાથે મરાઠી બીજાં ક્રમે, ૪.૨ કરોડ સાથે બંગાળી ત્રીજા ક્રમે, ૩.૨ કરોડ સાથે તમિલ ચોથા અને ૩.૧ કરોડ વપરાશકર્તા સાથે તેલુગુ પાંચમા ક્રમે હશે. એ પછી છટ્વો ક્રમ ગુજરાતીને મળશે.