સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

'ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ' સૂત્રનું સર્જન ૧૯૯૯માં થયું હતું. કેવિન એશટોન નામના બ્રિટિશ સંશોધકે એ વાક્ય પ્રચલિત કરીને દુનિયાની 'દુનિયા' બદલી નાખી હતી.

ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ.
૨૧મી સદી આ એક શબ્દપ્રયોગ આસપાસ ઘૂમી લઈ રહી છે. આપણને ઉપયોગી બધી જ ચીજવસ્તુઓનું ઈન્ટરનેટ સાથે જોડાણ થાય તેને 'ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ' (આઈઓટી) કહેવાય છે. એકથી વધુ ડિવાઈસનું આંતરિક ઓટોમેટિક જોડાણ એટલે ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ. એક રીતે ડિવાઈસનું નેટવર્કિંગ એટલે ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ.
એનાથી આપણી રોજિંદી જિંદગી વધુ સરળ બને છે. ૨૦મી સદીના અંત સુધી માણસ મશીનને કમાન્ડ આપે ત્યારે ઓટોમેટિક કામ થતું હતું, પરંતુ દુનિયા હવે એટલી બદલાઈ ચૂકી છે કે એક મશીન જ મશીનને કમાન્ડ આપીને કામ કરાવે છે અને એમાં ઈન્ટરનેટની મદદ મળે છે.
ઈન્ટરનેટની કનેક્ટિવિટીથી જેટલી બાબતોને જોડી શકાય એ તમામ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ કહેવાય. ધારો કે ફ્રિજમાં ફળ-શાકભાજીનો નિયત જથ્થો રાખ્યો છે. સેટિંગ્સ જ એવું કર્યું છે કે એટલો જથ્થો ઓછામાં ઓછો મેઈન્ટેન થાય. જેવો નિયત થયેલો જથ્થો ઓછો થાય કે તરત ફ્રિજ જાતે જ ફળો-શાકભાજીનો ઓર્ડર કરી નાખે તો એ 'ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ' એક્ટ થઈ કહેવાય!
બીજું એક ઉદાહરણ જોઈએ, ગુજરાતમાં 'વાયુ' વાવાઝોડાનો ભય હતો એ વખતે આપણે કાર લઈને વાવાઝોડાથી પ્રભાવિત વિસ્તાર તરફ જઈએ ત્યારે કારનો વીમો આપનારી કંપનીના સેન્સર્સ ઓટોમેટિક આપણી કારને એ વિસ્તારમાં ન જવાનો સંકેત આપે તે ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સના કારણે થયું કહેવાય.
કોઈ અવાવરું જગ્યાએ વાહનને અકસ્માત નડે ત્યારે ઈજાગ્રસ્ત બેહોશ હોય અને તેને કોઈની મદદ મળી શકે તેમ ન હોય, પણ વાહનમાં લગાવેલા વિશેષ સેન્સર્સથી નજીકના પોલીસ સ્ટેશનના કંટ્રોલરૂમને જાણ થાય અને એમ્બ્યુલન્સને ય લોકેશનની જાણકારી મળે; થોડાંક સમયમાં ડિવાઈસના આંતરિક કનેક્શનના કારણે મદદ મળી જાય અને માણસનો જીવ બચી જાય. આ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સથી શક્ય બન્યું કહેવાય. આવા તો અનેકાનેક પરિવર્તનો આવ્યા છે, આવી રહ્યાં છે. સ્વાસ્થ્ય જેવા કેટલાય ક્ષેત્રોમાં ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ વરદાન બનશે. તેનાથી માણસની સુખાકારીમાં ન ધારેલી ઝડપે પરિવર્તન આવશે.
સ્માર્ટ વિલેજનો કે સ્માર્ટ સિટીનો જે વિચાર છે તે પણ આમ તો ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ સાથે જોડાયેલો છે. ઈન્ટરનેટની મદદથી ઓટોમેટિક પદ્ધતિથી બધું જ થતું રહે તેને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ કહેવાય. આપણે ત્યાં તો હજુ સ્માર્ટસિટીની વાતો થઈ રહી છે, પણ ખરા અર્થમાં ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સથી ચાલતા શહેરનું ઉદાહરણ આપવાનું હોય તો મસદર શહેરનો ઉલ્લેખ કરવો પડે.
અબુ ધાબીથી ૧૭ કિલોમીટર દૂર આવેલું મસદર શહેર ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સથી સાકાર થઈ રહ્યું છે. ઝીરો કાર્બનના સંકલ્પ સાથે શહેરમાં વિવિધ સુવિધા મળશે. રણમાંથી આવતી ગરમ હવાને ઠંડી હવામાં પરિવર્તિત કરવા માટે ઊંચા વિંડ ટાવર્સ બનાવાયા છે. એના કારણે આપમેળે ઠંડક થતી રહે છે. છ-સાત બિલ્ડિંગ્સનું મોડેલ તૈયાર થઈ ચૂક્યું છે અને શહેરમાં લગભગ બધું જ સ્વયં સંચાલિત છે. એ માટે સીધી કે આડકતરી રીતે ઈન્ટરનેટની મદદ લેવાઈ છે.
ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સની વ્યાખ્યા બહુ વિશાળ છે. અત્યારે ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સનું જેટલું અસ્તિત્વ છે એનાથી અનેકગણું આવનારા વર્ષોમાં હશે. તેની મદદથી અનેક ક્ષેત્રોમાં ન કલ્પેલી ક્રાંતિ થશે. ટેકનો-એક્સપર્ટ્સ માને છે કે આજે જે દુનિયા દેખાય છે તે આવનારા સમયમાં સદંતર બદલાઈ જશે. કૃષિ, ઔદ્યોગિક, માહિતી પછી ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સને ચોથીક્રાંતિ ગણવામાં આવે છે. ઔદ્યોગિકક્રાંતિમાં પણ વળી પાંચમી ક્રાંતિ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સના કારણે થશે.
એક માણસ બીજા માણસ સાથે અલગ અલગ માધ્યમોથી કોમ્યુનિકેશન કરતો હતો. કોમ્યુનિકેશનના કેટલાય મીડિયમ બદલાયા પછી આખરે માણસ મશીન સાથે કોમ્યુનિકેશન કરતો થયો. હવે એક મશીન બીજા મશીન સાથે કોમ્યુનિકેશન કરીને માણસને મદદરૂપ થાય. આ સ્થિતિને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ કહે છે અને તે સૂત્રના સર્જનનું નામ છે - કેવિન એશટોન.
                                                                     ******
 સ્માર્ટ ઉપકરણોને જોડી શકાય તેવો પહેલો વહેલો વિચાર માણસને ૧૯૮૨માં આવ્યો હતો. એ વર્ષે ઈન્ટરનેટથી કનેક્ટ થયેલું કોલ્ડડ્રિંક્સનું વેન્ડિંગ મશીન કાર્નેગી મેલન યુનિવર્સિટીના કેમ્પસમાં મૂકાયું હતું. મશીનમાં મૂકાયેલું ડ્રિંક્સ ઠંડું છે કે નથી તેનો અહેવાલ ઈન્ટરનેટની મદદથી મળતો હતો.

એક ડિવાઈસથી બીજા ડિવાઈસને જોડવામાં ઈન્ટરનેટની મદદ લેવાઈ હતી એટલે તેને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સનો સૌપ્રથમ સફળ પ્રયોગ કહેવાય છે. પરંતુ એ વખતે હજુ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સની વ્યાખ્યા અસ્તિત્વમાં ન હતી એટલે તેને યૂનિક કમ્પ્યુટરિંગ એવું નામ અપાયું હતું.
૧૯૯૧માં અમેરિકન કમ્પ્યુટર સાયન્ટિસ્ટ માર્ક વેઈઝરે યૂબિક્વિટ્સ કમ્પ્યુટરિંગ નામે ડિવાઈસથી ડિવાઈસને જોડયા પછી અસ્તિત્વમાં આવનારી સ્થિતિનો આછો-પાતળો ખ્યાલ સંશોધનપત્રમાં આપ્યો હતો. યૂબિક્વિટ્સ એટલે સર્વવ્યાપક હોય એવું. યૂબિક્વિટ્સ કમ્પ્યુટરિંગ એટલે બધે જ ઉપલબ્ધ હોય એવી કમ્પ્યુટર સિસ્ટમ. '૨૧મી સદીમાં કમ્પ્યુટરનો વિકાસ' એવાં વિષયના સંદર્ભમાં રજૂ થયેલી આ વ્યાખ્યાએ ખૂબ ચર્ચા જગાવી હતી.
માર્કના સંશોધનપત્ર પછી એ દિશામાં સંશોધન પણ થવા લાગ્યા હતા. થોડાંક વર્ષો પછી અમેરિકી કમ્પ્યુટર એન્જિનિયર બિલ જોયે ડિવાઈસ-ટુ-ડિવાઈસની કલ્પના રજૂ કરી હતી અને તેમાં સાયન્સ ફિક્શન લેખકોની કલ્પના જેવી શક્યતા વ્યક્ત કરી હતી.
૧૯૯૯માં બ્રિટિશ ટેકનો-એક્સપર્ટ કેવિન એશટોને આ બધા જ શબ્દપ્રયોગોનો નિચોડ રજૂ કરીને, તેમાં જરૂરી ફેરફાર સૂચવીને નવો જ વિચાર રજૂ કર્યો હતો અને તેને નામ આપ્યું હતું - ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ. મેસેચ્યુસેટ્સ ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ટેકનોલોજીના ઓટો-આઈડી સેન્ટરના સહસ્થાપક કેવિને આ શબ્દપ્રયોગ પ્રચલિત કરવાની સાથે સેન્સરિંગ ટેકનોલોજીના સંશોધનનો પણ પાયો નાખ્યો.
રેડિયો ફ્રિક્વન્સી આઈડેન્ટિફિકેશનને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ માટે અનિવાર્ય ગણાવીને કેવિને કહ્યું હતું કે ડિવાઈસથી ડિવાઈસને જોડવા માટે મજબૂત વાયરલેસ ટેકનોલોજી વિકસાવવી પડશે. ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સને કોઈન કરવા ઉપરાંત કેવિનનું મહત્વનું પ્રદાન એ છે કે તેણે રેડિયો ફ્રિકવન્સી આઈડેન્ટિફિકેશનના ગ્લોબલ માપદંડો ઘડયાં.
રેડિયો ફ્રિકવન્સી વગર ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ વ્યાપક બની શકશે નહીં એવું શરૂઆતથી જ પારખી ગયેલા કેવિને ૧૯૮૯-૯૦માં શોધાયેલી બ્લૂટૂથ ટેકનોલોજીના વ્યાપમાં ખૂબ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. એટલે જ ૫૧ વર્ષના આ સંશોધકને માત્ર 'ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ' સૂત્રના સર્જક તરીકે જ નહીં, પરંતુ આ વિચારને નવી દિશા આપનારા સંશોધક તરીકે ય જગતમાં માન-સન્માન મળે છે. હવે તો ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ માત્ર બ્લૂટૂથ પૂરતી મર્યાદિત બાબત પણ નથી. તેનો વ્યાપ ઘણો વધારે છે.
બે દશકા પહેલાં જેની માત્ર કલ્પના રજૂ થઈ હતી એ વ્યાખ્યાએ આજે દુનિયા બદલી નાખી છે. કેવિને વિચાર આપ્યો હતો. વિચારનો વિસ્તાર કર્યો હતો અને વિચાર સાકાર કરવામાં પણ ભૂમિકા ભજવી હતી.
                                                                       ******

વર્ષો પછી એ જ દિશામાં સંશોધનો આગળ વધ્યા અને આજે બે ડિવાઈસ જોડવા માટે વાયરલેસ કનેક્શન કોમન થિંગ છે. આજે અમેરિકા-યુરોપમાં ૪૭ ટકા હોમ ડિવાઈસનું સ્માર્ટફોન સાથે જોડાણ છે. વિશ્વના ૨૦ ટકા લોકો ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ સાથે એક નહીં તો બીજી રીતે જોડાઈ ચૂક્યા છે. વિવિધ સેન્સર્સ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સના વાહક બની ગયા છે.
સરેરાશ સ્માર્ટફોનધારક સ્માર્ટફોન સાથે અન્ય ડિવાઈસ જોડીને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સના અસ્તિત્વને આગળ વધારે છે. સર્વેક્ષણમાં એવો ય દાવો થવા લાગ્યો છે કે આગામી પાંચ વર્ષમાં ૫૦ ટકા ઈન્ટરનેટ યુઝર્સ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સનો હિસ્સો બની જશે.
ઈન્ટરનેટની શોધથી જે સિલસિલો શરૂ થયો હતો તે ડબલ્યુડબલ્યુડબલ્યુની શોધથી વિસ્તર્યો હતો અને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સની વ્યાખ્યા પછી સર્વવ્યાપક-સર્વત્ર બન્યો છે. ૨૧મી સદી આ શબ્દપ્રયોગની પરિક્રમા કરશે તે નક્કી છે!
માનસમાં તુલસીદાસજીએ ઈશ્વરના અસ્તિત્વના સંદર્ભમાં કહ્યું હતું:
હરિ વ્યાપક સર્વત્ર સમાના, પ્રેમ તે પ્રગટ હોહિ મૈં જાના
એમ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (આઈઓટી) માટે ય કહેવું જોઈએ,
આઈઓટી વ્યાપક સર્વત્ર સમાના, સેન્સર્સ સે પ્રગટ હોહિ મૈં જાના!

************************

ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સની સુવિધા વરદાનરૂપ છે એમાં બે મત નથી, પરંતુ તેનાથી પ્રાઈવસીની મુશ્કેલી પણ વધવા માંડી છે. એક જ ડિવાઈસ સાથે અનેક બાબતો જોડાયેલી હોવાથી હેકર્સ સરળતાથી આપણો ડેટા મેળવી શકે છે. ભવિષ્યમાં જેમ જેમ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સનો વ્યાપ વધશે તેમ તેમ હેકર્સનો ખતરો પણ વધશે.
સામાન્ય રીતે અન્ય ડિવાઈસને આપણે ઈન્ટરનેટથી જોડી રાખવા માટે સ્માર્ટફોન સાથે જોડીએ છીએ. તેના કારણે હેકર્સનું કામ વધુ સરળ બની જાય છે. તેને માત્ર એક ડિવાઈસ જ હેક કરવાનો રહે છે. એ સાથે જ સ્માર્ટફોનથી જોડાયેલા બધા ડિવાઈસ-સેન્સર્સનો ડેટા હેકર્સના હાથમાં પહોંચી જશે.
જરૂરી નથી કે દરેક વખતે આ હેકિંગનો ઉપયોગ બ્લેકમેઈલિંગ માટે જ થાય, માર્કેટિંગ માટે ય થઈ શકે! ધારો કે સ્માર્ટફોન સાથે જોડાયેલા એસી-ફ્રિજની જાણકારી હેકર્સને મળે અને એનો ડેટા કંપનીઓ સુધી પહોંચે તો કંપનીઓના એસી-ફ્રિજ એક્સચેન્જના મેઈલ-મેસેજ-કોલ શરૂ થઈ શકે.
આવું તો ઘણું થઈ શકે. ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ માણસની સુખાકારીમાં વધારો કરે છે એનો અર્થ એ કે તેનું જોડાણ સીધું ઘર-પરિવાર સાથે હોવાનું, એ જ બાબતનો ગેરલાભ હેકર્સ ઉઠાવી શકે છે. એટલે જ દુનિયાભરના ટેકનો-એક્સપર્ટ્સ અત્યારથી જ ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સને હેકર્સથી પ્રોટેક્ટ કરવા ઉપર વધુ ભાર આપી રહ્યા છે.