સાઈન-ઈન - હર્ષ મેસવાણિયા

 

પાટનગર દિલ્હી સહિત ભારતના તમામ મોટા શહેરો પ્રદૂષણના દલ-દલમાં ફસાઈ ચૂક્યા છે. મોટા શહેરોની હવામાં ઝેર ભળી ચૂક્યું છે અને ઘણાં પ્રયાસો છતાં એ ઝેર ઓછું થતું નથી. પ્રદૂષણ, ગ્લોબલ વૉર્મિંગ અને પર્યાવરણ બચાવવાની વાત આવે ત્યારે માણસને સૌથી પહેલો વિચાર વૃક્ષારોપણનો જ આવે છે.

દુનિયાભરમાં વૃક્ષારોપણ થાય છે, પરંતુ મુશ્કેલી એ છે કે ૨૧મી સદીના માણસ પાસે વૃક્ષારોપણનો જેટલો સમય છે એટલો વૃક્ષ ઉછેરવાનો સમય નથી. વર્ષમાં સતત થતાં વૃક્ષારોપણનો આંકડો જોઈને તો સહેજેય થાય કે એકાદ-બે દશકામાં પૃથ્વીનો ગોળો હરિયાળો થઈ જશે, પણ એવું થતું નથી. વૃક્ષારોપણ નિબંધો, ચિંતનશિબિરો અને ફોટોસેશનમાંથી આગળ વધી શકતું નથી એ હકીકત છે. આંખ ઠરે એવાં અપવાદો જરૂર છે, પણ એની સંખ્યા એટલી મોટી ય નથી.

પ્રદૂષણ રોકવા માટે માણસને એકમાત્ર હાથવગો ઉપાય વૃક્ષારોપણનો દેખાય છે, પણ વિશ્વનો દરેક માણસ ઈચ્છે તો ય એનો અમલ કરી શકે તેમ નથી. વૃક્ષારોપણ માટે જમીન ક્યાં? જ્યાં જમીન છે ત્યાં વૃક્ષો ઉછેરી શકાય એટલું પાણી નથી. શહેરીજનોની તો મુશ્કેલી જ એ છે કે વૃક્ષારોપણ કરવું હોય તો પણ કરે ક્યાં? એ માટે જગ્યા કોણ આપે?

જગ્યા નથી એટલે વૃક્ષારોપણ કે વૃક્ષોના ઉછેરની ઈચ્છા ત્યાં જ શમાવી દેવી પડે છે. એનો ય શાણા માણસોએ ઉપાય શોધી કાઢ્યો! એ ઉપાયનું નામ છે - ઈન્ડોર પ્લાન્ટ.

જગ્યા નથી? વાંધો નહીં. ઘરમાં જેટલી જગ્યા છે એટલામાં, નાનકડાં રોપાને ઉછેરો અને પર્યાવરણ બચાવવામાં સહભાગી બનો! વિજ્ઞાાનિકોના પ્રારંભિક સંશોધનોમાં જણાયું કે હાઉસ પ્લાન્ટ્સ પણ પ્રદૂષિત હવાને સ્વચ્છ કરવા સક્ષમ છે ત્યારથી હાઉસ પ્લાન્ટ્સનો બિઝનેસ ઝડપભેર વિકસી રહ્યો છે.
                                                                      ***
નાસાના વિજ્ઞાનિકોએ ૧૯૮૯માં ઈન્ડોર પ્લાન્ટને લગતું સંશોધન હાથ ધર્યું હતું. સંશોધન પછી ૧૪ પાનાનો અહેવાલ પ્રસિદ્ધ થયો હતો. સંશોધનમાં પહેલી નજરે એવું તારણ કાઢવામાં આવ્યું હતું કે ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટ્સથી પ્રદૂષિત હવા સ્વચ્છ થાય છે. તારણ સાચું ય હતું.

બે ફૂટની એક કેબિનમાં વિજ્ઞાનિકોએ ઈન્ડોર પ્લાન્ટ મૂકીને ૨૪ કલાક દરમિયાન એ કેબિનની હવામાં થતાં ફેરફાર નોંધ્યા હતા. એ નાનકડી કેબિનમાં ટ્રાઈક્લોરોથિલીન, ફાર્મલ્ડિહાઈડ જેવા કેમિકલ્સ ભેળવવામાં આવ્યાં હતાં. ૨૪ કલાક પછી એ પ્રદૂષિત હવામાં પ્રદૂષણના પ્રમાણમાં ૫૦ ટકા સુધીનો ઘટાડો થયો હતો.

એ સંશોધનમાં ત્રણેક પ્રકારના પ્રદૂષણ અંગે સંશોધન થયું હતું અને તારણ આપવામાં આવ્યું હતું કે ઈન્ડોર પ્લાન્ટથી ઓરડાનું વાતાવરણ સ્વચ્છ થાય છે. ટેકનિકલી સંશોધન એકદમ સાચું જ હતું, પરંતુ એ માત્ર બે-ત્રણ ફૂટ નાનકડી કેબિનમાં બે-ત્રણ પ્રકારના પ્રદૂષિત વાયુ ઉપર જ થયું હતું. મોટાપાયે તેની સફળતા માપવામાં આવી ન હતી.

પણ એ સંશોધનને ભારે વાહવાહી મળી. એના જેવા બીજા સંશોધનો થયા. સ્વાભાવિક રીતે જ વૃક્ષોમાં હવા શુદ્ધિકરણનો જે ગુણ હોય એ તેની અસર બતાવ્યા વગર ન રહે એટલે ઓરડાની પ્રદૂષિત હવા થોડી-ઘણી સ્વચ્છ થયા વગર ન રહે. પણ આ નિયમ બધે જ અપ્લાય થઈ શકે તેમ ન હતો. ઘરનું વાતાવરણ પેલી પ્રયોગમાં લીધેલી કેબિન કરતા અલગ હોય છે. ઘરમાં રસોડાંના ગેસથી લઈને બીજા લિક્વિડ વપરાતા હોય એ સિવાય પણ બહારની હવા સતત અંદર પ્રવેશતી રહે છે. ૨૪ કલાકમાં એક વખત પ્રદૂષિત હવા ઉમેરીને થયેલો પ્રયોગ સામાન્ય ઘરોમાં એટલો અસરકારક નીવડી શકે નહીં.
 

ઓસ્ટ્રેલિયન યુનિવર્સિટીએ ૨૦૦૬માં ઈન્ડોર પ્લાન્ટ અને એર પ્રદૂષણનું સંશોધન કર્યું હતું. એ પ્રયોગ મોટાપાયે થયો હતો. એમાં ઓફિસથી લઈને મોટા હોલમાં પણ પ્રયોગો થયા હતા. બદલાતી હવામાં ફિલ્ટર પ્લાન્ટ કેવાં અસરકારક રહે છે તેનું નિરીક્ષણ કર્યા પછી જણાયું કે જેટલી ધારણાં હતી એટલું પરિણામ મળતું નથી.

એકને બદલે ચાર કે છ પ્લાન્ટ ઉછેર્યા પછી ય હવા ધાર્યા પ્રમાણે શુદ્ધ થતી ન હતી. નેશનલ જ્યોગ્રાફિકે ઈન્ડોર પ્લાન્ટ અને પ્રદૂષિત હવા ઉપર એક અહેવાલ તૈયાર કરાવ્યો હતો. એમાં ય સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી કે એક-બે પ્લાન્ટ્સથી ઘરની હવા શુદ્ધ થતી નથી. થોડોક ફેરફાર થાય છે, પણ દિલ્હી જેવાં પ્રદૂષિત શહેરમાં આવા પ્લાન્ટ્સ બેઅસર ઠરે છે.

પરંતુ ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટ્સની અસરકારકતા અંગે કોઈ ચોક્કસ તારણ આવે તે પહેલાં તો એનો બિઝનેસ પૂરબહારમાં ધમધમવા લાગ્યો હતો.
                                                                     ***
૨૦૦૬-૦૭માં ભારતમાં ૧.૪૪ લાખ હેક્ટર જમીન ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સના બિઝનેસ માટે ખપમાં લેવાતી હતી. એટલે કે ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ વેંચતા ખેડૂતો કે નર્સરીમાં આટલી જમીનમાં પ્લાન્ટ તૈયાર કરવાની કામગીરી થતી હતી. ૨૦૧૮માં એ જમીન વધીને ૨.૫ લાખ હેક્ટર થઈ હતી. એક દશકામાં ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ તૈયાર કરતી જમીનમાં એક લાખ હેક્ટરનો વધારો થયો હતો.

દેશમાં આ બિઝનેસ કેટલાં કરોડનો છે, તેનો ચોક્કસ આંકડો મળવો મુશ્કેલ છે, પણ અમેરિકામાં ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટના બિઝનેસનો ડેટા તૈયાર થાય છે, એ પ્રમાણે અમેરિકનો હાઉસ પ્લાન્ટ્સ પાછળ વર્ષે ૧.૭ અબજ ડોલરની રકમ ખર્ચે છે. બ્રિટનમાં પણ આ બિઝનેસ એક અબજ પાઉન્ડનો હોવાનો અંદાજ છે.

યુરોપિયન દેશોમાં હાઉસ પ્લાન્ટનો બિઝનેસ અઢી અબજ કરતાં ય વધારે હોવાનો દાવો થાય છે. એશિયન દેશોમાં તેનું ચલણ છેલ્લાં દોઢ-બે દશકાથી જ વધ્યું છે. એક અંદાજ એવો છે કે એશિયામાં આ બિઝનેસ ૨૦૨૪ સુધીમાં ત્રણ ગણો વધી જશે.
 

પ્રદૂષણ વધ્યું છે તેમ પ્રદૂષણ અટકાવવાની જાગૃતિ પણ વધી છે. લોકો તેના ઉપાયો પાછળ ખર્ચ કરતા થયા છે. લોકો જાતે આવડે એવા વિકલ્પો અજમાવતા થયા છે. હાઉસ પ્લાન્ટ્સની ખાસિયત એ છે કે તેમાં ઓછી મહેનતે, ઓછાં ખર્ચે, ઓછી જગ્યામાં પર્યાવરણ બચાવવાના પગલાં ભર્યાનું આશ્વાસન લઈ શકાય છે એટલે હાઉસ પ્લાન્ટ્સનો બિઝનેસ આગામી વર્ષોમાં અનેક ગણો વધશે એ નક્કી છે.

ઘરનું આંતરિક બંધારણ, સભ્યો, વપરાશ, વિસ્તાર વગેરે બાબતોને ધ્યાનમાં રાખીને વિદેશમાં સલાહકારોની સલાહ મેળવવાનો ય ટ્રેન્ડ શરૂ થયો છે. થોડીક ફી લઈને ઓનલાઈન જ ઘરનો ફોટો અને વિગત જોઈને ઘરમાં ક્યા પ્લાન્ટ્સ ઉપયોગી રહેશે તેની સલાહ આપવાનો ટ્રેન્ડ ભારતમાં ય વહેલોમોડો શરૂ થશે એ પણ પાક્કું છે.
                                                                             ***
બ્રિટનની એડિનબર્ગ યુનિવર્સિટીના સંશોધકોએ બે-એક વર્ષ પહેલાં હાઉસ પ્લાન્ટ્સને લગતો એક અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો. એમાં જણાયું હતું કે જે શહેરીજનોના ઘરમાં ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ હતા, એવાં લોકો ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ વગર રહેતા લોકોની તુલનાએ વધારે તાજગી અનુભવતા હતા. ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ ધરાવતા ૪૭ ટકા લોકોએ કહ્યું હતું કે તેમને ઘરમાં પ્રવેશતી વખતે હવામાં મીઠી સુગંધ અનુભવાતી હતી. ઈન્ડોર પ્લાન્ટસ નહોતા એ પહેલાં આઠ-નવ કલાક પછી ફરીથી ઘરમાં પ્રવેશતી વખતે એવો અનુભવ થતો ન હતો.

વેલ, આ ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ આપણી ધારણા પ્રમાણે શુદ્ધ હવા કરી શકવા સમક્ષ નથી એમ વિજ્ઞાન કહે છે, પરંતુ એનો અર્થ એવો ય નથી કે તે સાવ બેઅસર છે. વૃક્ષારોપણના વિકલ્પ તરીકે ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ કામ કરી શકે તેમ નથી, પરંતુ તેની સારી અસર ઘરમાં થાય છે તે નકારી શકાય નહીં.

માનવજાતે બેજવાબદારીથી વર્તીને બધા જ પ્રકારનું પ્રદૂષણ વધાર્યું છે અને પછી પર્યાવરણ બચાવવાની જવાબદારી આવે ત્યારે જે સરળ ઉપાય છે તેના ઉપર આપણે પસંદગી ઉતારીએ છીએ. વૃક્ષ વાવવાં માટે જગ્યા નથી, જગ્યા હોય તો એ ઉછેરવા સુધીની ધીરજ નથી. વૃક્ષારોપણની મહેનતને બદલે આપણે નાજુક ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સ ઉપર પ્રદૂષણ શુદ્ધ કરવાનો બધો જ ભાર મૂકી દઈએ છીએ.

ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સની ક્ષમતાના પ્રમાણમાં તેની પાસેથી રખાતી અપેક્ષા ઘણી ઊંચી છે એટલે સરવાળે એ બેઅસર ઠરે છે, પરંતુ આટલી ઊંચી અપેક્ષા રાખ્યા વગર બે-ત્રણ પ્લાન્ટ્સ ઘરમાં ઉછેરી શકીએ તો એ આપણે કેળવેલી સારી આદત તો ચોક્કસ ગણાશે.
                                                                     ***

ગૂગલ ટ્રેન્ડનો પાંચ વર્ષનો ડેટા કહે છે એમ ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સની જાણકારી મેળવવાનો, સર્ચ કરવાનો ટ્રેન્ડ ખૂબ વધ્યો છે. સરેરાશ એક મહિનામાં ઈન્ડોર પ્લાન્ટ સર્ચ કરનારાનું પ્રમાણ છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં એક હજાર યુઝર્સે પાંચમાંથી ૭૬ થયું છે. એનો અર્થ એ કે પાંચ વર્ષ પહેલાં ગૂગલમાં એક હજાર યુઝર્સમાંથી મહિનામાં માત્ર પાંચ લોકો ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટ એવું સર્ચ કરતા હતા, તેના બદલે હવે એ સંખ્યા એક હજાર યુઝર્સે ૭૬ની થઈ ગઈ છે. ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટ્સનો ટ્રેન્ડ કેટલો વધી ગયો છે તે આ સર્ચ ટ્રેન્ડ પરથી કલ્પી શકાય છે.

દુનિયામાં જે ઈન્ડોર પ્લાન્ટ્સની સૌથી વધુ ડિમાન્ડ રહે છે એમાં ઈંગ્લિશ આઈવી, રેડ પામ, ચાઈનીઝ એવરગ્રીન તરીકે ઓળખાતી એગ્લાઓનીમા નામની વનસ્પતિ, ડ્રેગન ટ્રી, લોરેન્ટી, પીસ લીલી, સ્પાઈડર પ્લાન્ટ વગેરે મુખ્ય છે. આ બધા પ્લાન્ટ્સથી હવા થોડી-ઘણી શુદ્ધ થતી હોવાની સાબિતી અલગ અલગ નાના-મોટા સંશોધનોમાં થઈ ચૂકી છે.
 

ભારતમાં વિવિધ પ્રકારના ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટ્સનું ઓનલાઈન-ઓફલાઈન ધૂમ વેંચાણ થાય છે. દિલ્હી જેવાં શહેરોમાં ઈન્ડોર ફિલ્ટર પ્લાન્ટ્સનું વેંચાણ છેલ્લાં બે-ત્રણ વર્ષમાં દોઢ ગણું થઈ ચૂક્યું છે. ભારતમાં ઓનલાઈન તો હાઉસ પ્લાન્ટ્સ અસંખ્ય વેરાયટીમાં માત્ર ૧૦૦-૨૦૦ રૂપિયાથી શરૂ કરીને ભાવ ૨૦-૨૫ હજાર સુધી પહોંચે છે! હાઉસ પ્લાન્ટ્સનો ટ્રેન્ડ ન હતો ત્યારે ય આપણે ત્યાં હાઉસ પ્લાન્ટ્સ તરીકે તુલસીના છોડને ઉછેરવાનું ચલણ હતું. તુલસીના ગુણો વિશે ઘણાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો થયા છે. એક તુલસીનો રોપ ઉછેરીએ તો ય ઘર-બાલ્કનીની શોભા અને તાજગી બંને વધે છે.