મધ્યાંતર - હર્ષ મેસવાણિયા

જગતના સૌ પ્રથમ લેપટોપની ડિઝાઈન બનાવીને દુનિયાને બ્રિફકેસમાં સમાવી દેનારા ડિઝાઈનર વિલિયમ મોગ્રીજ છેલ્લા કેટલાક સમયથી કેન્સરની બીમારીથી પીડાતા હતા અને ગત સપ્તાહે ૬૯ વર્ષની વયે તેમનું નિધન થયું. તેઓ દુનિયાના ગણનાપાત્ર પ્રોડક્ટ ડિઝાઈનર્સની પેનલમાં સ્થાન મેળવતા હતા. સૌ પ્રથમ લેપટોપ ડિઝાઈન કરવા સિવાય પણ ડિઝાઈનિંગ ક્ષેત્રે તેમનું યોગદાન ખૂબ જ મહત્ત્વનું રહ્યું છે

સેલફોનની જેમ હવે લેપટોપ પણ આપણા માટે મહત્ત્વનો હિસ્સો બની ગયું છે, પણ ડેસ્કટોપમાંથી લેપટોપની જરૂરિયાત કઈ રીતે પડી હશે અને લેપટોપ બનાવવાનું કામ ડિઝાઈનરે કઈ રીતે પાર પાડયું હશે? એવું આપણે ભાગ્યે જ વિચારીએ છીએ. ૧૯૮૦ આસપાસના સમયગાળામાં વિશ્વ ટેક્નોસેવી બનવા લાગ્યું હતું. દરેક ક્ષેત્રોમાં સ્પર્ધાની શરૂઆત થઈ હતી. વળી, ટેકનોલોજીમાં નવીનતા લાવવા માટે હોડ જામવા લાગી હતી. આ સ્થિતિમાં કમ્પ્યુટર વગર કામ કરવું મુશ્કેલ હતું અને એમાંય એક જગ્યાએથી ખસેડી ન શકાય એવાં કમ્પ્યુટર ઉપકરણને બદલે સરળતાથી ખસેડી શકાતાં હોય એવાં અને પ્રવાસ દરમિયાન પણ કામ કરી શકવામાં મદદરૂપ બને એવાં કમ્પ્યુટર ઉપકરણની જરૂર પડવા લાગી હતી. આ માટે જરૂરી એવા ઈજનેરી અને ડિઝાઈનિંગને લગતા પ્રયાસો દુનિયાભરમાં શરૂ થયા હતા. આ પ્રયાસોના ભાગરૂપેનો જ એક પ્રયાસ બ્રિટનના ડિઝાઈનર વિલિયમ મોગ્રીજે અમેરિકામાં કર્યો અને પછીથી તેમની ડિઝાઈનને સમગ્ર વિશ્વમાં પસંદ કરવામાં આવી. તેમની ડિઝાઈનની વાત કરતા પહેલાં થોડી વાત વિલિયમ મોગ્રીજની.

વિલિયમ મોગ્રીજ 'ઈન્ટરેક્શન' પ્રોડક્ટના ડિઝાઈનર

બિલના હુલામણા નામથી જગતભરમાં જાણીતા બનેલા વિલિયમ મોગ્રીજને ડિઝાઈનિંગની કળા વારસામાં મળી હતી એમ કહેવામાં કશું ખોટું નથી, કેમ કે બિલનાં માતાની ગણના તે સમયે લંડનનાં જાણીતાં આર્િટસ્ટમાં થતી હતી. ૧૯૪૩માં લંડનમાં જન્મેલા બિલ મોગ્રીજે ૧૯૬૫માં લંડનની સેન્ટ માર્ટિન કોલેજમાંથી આર્ટ એન્ડ ડિઝાઈનનો અભ્યાસ કર્યો અને પ્રોડક્ટ ડિઝાઈનિંગમાં વધુ તકો અમેરિકામાં હોવાથી તેમણે અમેરિકાની વાટ પકડી. ચારેક વર્ષ અમેરિકામાં આ કામનો અનુભવ મેળવ્યા પછી ૧૯૬૯માં લંડન આવીને ટાઈપોગ્રાફીનો અભ્યાસ કરવાની સાથે પોતાના ઘરના ઉપરના ભાગે જ 'મોગ્રીજ એસોસિએટ' નામની પ્રોડક્ટ ડિઝાઈન કંપની બનાવીને લંડનમાં કામ શરૂ કર્યું. તેમણે ૧૯૭૨માં કમ્પ્યુટર ટેકનોલોજી લિમિટેડ માટે એક મિની કમ્પ્યુટરનો પ્રોજેક્ટ સફળતાપૂર્વક પાર પાડયો અને આ રીતે તેમણે કમ્પ્યુટરને ડિઝાઈન કરવાના કામનો પ્રારંભિક અનુભવ કર્યો. દસેક વર્ષ સુધી લંડનમાં કામ કર્યા પછી તેઓ ફરીથી અમેરિકા ગયા અને ૧૯૭૯માં 'આઈડી ટૂ' નામની કંપની બનાવી. એ જ વર્ષે તેને અમેરિકન કંપનીનો મિની કમ્પ્યુટર બનાવવાનો પ્રોજેક્ટ મળ્યો. આ પ્રોજેક્ટથી તેઓ વિશ્વભરમાં જાણીતા થઈ ગયા. પછીથી લેપટોપનું ઉત્પાદન કરનારી દુનિયાભરની કંપનીઓએ મિની કમ્પ્યુટરની તેમની ડિઝાઈનનું આજ સુધી અનુકરણ કર્યું છે. આ મિની કમ્પ્યુટરને પછીથી લેપટોપ એવા નામે ઓળખાણ મળી.

મોગ્રીજને કોણે અને કઈ રીતે આપ્યો પ્રથમ લેપટોપનો પ્રોજેક્ટ?

કેલિફોર્નિયામાં બિલ મોગ્રીજનો ભેટો ગ્રીડ સિસ્ટમ્સ નામની કંપનીના માલિક જ્હોન એલેન્બી સાથે થયો. આ અંગે એક મુલાકાતમાં મોગ્રીજના જણાવવા પ્રમાણે જ્હોનની કંપની સરકારી અધિકારીઓને કમ્પ્યુટર પૂરાં પાડવાનું કામ કરતી હતી. વ્હાઈટ હાઉસના અધિકારીઓ હવે જ્હોન પાસે બ્રિફકેસમાં સમાઈ શકે એવી કમ્પ્યુટર સિસ્ટમ આપવાનો આગ્રહ રાખવા લાગ્યા હતા. આ માટે જ્હોન એક આવો પ્રોજેક્ટ પાર પાડી શકે એવા ડિઝાઈનરની તલાશમાં હતા અને એમાં એની મુલાકાત બિલ મોગ્રીજ સાથે થઈ. મોગ્રીજે આ કામ કરવાની તૈયારી બતાવી. જ્હોને મોગ્રીજને મિની કમ્પ્યુટર બનાવવા પ્રોત્સાહન પૂરું પાડયું અને પ્રોજેક્ટ આગળ વધ્યો. જ્હોનની પ્રથમ શરત એ હતી કે મિની કમ્પ્યુટર એક બ્રિફકેસમાં સમાઈ શકે એવડું હોવું જોઈએ. આ શરત સ્વીકારીને બાકીનું કામ બિલે ઉપાડી લીધું. પરિણામ સ્વરૂપ ૧૯૮૧માં દુનિયા સામે પ્રથમ લેપટોપ તૈયાર થઈ ગયું હતું.

કેવું હતું પ્રથમ લેપટોપ?

બિલે શરત પાળી બતાવી અને એક બ્રિફકેસમાં મૂકી શકાય એવડા આકારનું લેપટોપ બનાવી દીધું. આ લેપટોપની કિંમત ૮,૧૫૦ ડોલર એટલે કે આશરે સાડા ચાર લાખ રૂપિયા હતી. કમ્પ્યુટરનું નામ 'ગ્રીડ કંપાસ' રાખવામાં આવ્યું હતું. આ કમ્પ્યુટરની ખાસિયત એ હતી કે તેની ૬ ઈંચ લંબાઈ ધરાવતી સ્ક્રીન કી બોર્ડ સુધી વળી શકતી હતી અને બ્રિફકેસની જેમ જ આ લેપટોપને ખોલી-બંધ કરી શકાતું હતું. આ અગાઉ આવેલાં મિની કમ્પ્યુટર્સની સ્ક્રીન કરતાં આ લેપટોપની સ્ક્રીન વધારે ફ્લેટ હોવાથી કામ કરવામાં વધુ સરળતા રહેતી હતી. એ રીતે આ ગ્રીડ કંપાસને આજના લેપટોપ્સનું ઓલ્ડ વર્ઝન કહી શકાય. આ લેપટોપમાં ૩૮૪ કિલોબાઈટ જેટલો ડેટા સંગ્રહ કરી શકાતો હતો. ૧૯૮૩ સુધીમાં તો ઘણી બધી કમ્પ્યુટર ઉત્પાદન કરતી કંપનીઓ આ ડિઝાઈનને ધ્યાનમાં રાખીને લેપટોપ બનાવવા લાગી હતી. જોકે, વધારે પડતી વેચાણકિંમત હોવાથી ગ્રીડ કંપાસ મોડેલનાં લેપટોપ દરેક યુઝર્સને પરવડે તેમ ન હતાં.

લેપટોપની શરૂઆતી સફળતા

ગ્રીડ કમ્પ્યુટરની આ સફળતાને વિશ્વભરમાં ખૂબ જ ઝડપથી માન્યતા મળી રહી હતી. શરૂઆતમાં અમેરિકાની સરકારી કચેરીઓ માટે ગ્રીડ કમ્પ્યુટરને આવાં લેપટોપ પૂરાં પાડવાનો ઓર્ડર મળ્યો હતો. ત્યાર પછી અમેરિકાના લશ્કરી અધિકારીઓમાં આ નવા લેપટોપે સારી એવી લોકપ્રિયતા મેળવી હતી. એ જ રીતે વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો કરતી સંસ્થાઓએ પણ લેપટોપ વાપરવાનું શરૂ કર્યું હતું. બ્રિટનના સંરક્ષણ મંત્રાલયે સરળતાથી હેરવી ફેરવી શકાતા આ કમ્પ્યુટરનો ઓર્ડર કર્યો. ૧૯૮૫માં નાસાએ તેના 'ડિસ્કવરી' નામના અંતરિક્ષ યાનમાં આ મોડેલના લેપટોપનો ઉપયોગ કર્યો હતો.

જોકે, ૧૯૮૦ પછીના સમયગાળામાં બીજી ઘણી કંપનીઓએ લેપટોપ બનાવવાનું કામ શરૂ કરી દીધું હતું. ગ્રીડ કમ્પ્યુટરની પ્રતિસ્પર્ધી ઓસ્ટ્રેલિયન કંપની ડલ્મોટ મેગ્નમે જ્હોન બૈર નામના ડિઝાઈનર પાસે લેપટોપની ડિઝાઈન તૈયાર કરાવી હતી. વેચાણ કિંમત અને થોડી અન્ય પ્રાથમિક સવલતોની દૃષ્ટિએ આ લેપટોપ ગ્રીડ કંપાસ કરતાં ચડિયાતું હતું. ત્યાર પછી ટેન્ડી મોડેલ, શાર્પ એન્ડ ગેલ્વિન, ક્યોટ્રોનિક, કોમોડોર, કેયપ્રો સહિતની મહત્ત્વની કંપનીઓએ એ સમયે લેપટોપનું પ્રોડક્શન શરૂ કર્યું હતું. ત્યાર બાદ તો ટેક્નોલોજીમાં ધરખમ ફેરફારો આવતા ગયા તેમ તેમ વધુ ને વધુ સારી સવલતો આપવાની હોડ જામી. દરેક કંપની પોતાના પ્રોડક્શનમાં કંઈક નવું આપવા લાગી જેના પરિણામ સ્વરૂપે આજે અસંખ્ય જાતનાં લેપટોપ્સની શૃંખલામાંથી આપણે આપણી પસંદગીની ડિઝાઈન અને રેન્જ સરળતાથી મેળવી શકીએ છીએ. આજે હવે ડેસ્કટોપને ગણતરીમાં ન લઈએ તો પણ માત્ર લેપટોપનું ઉત્પાદન પણ વિશ્વમાં આગવો બિઝનેસ બનીને છેલ્લા બે દશકાઓમાં ઉભરી આવ્યો છે.

ડિઝાઈનિંગ ક્ષેત્રે આગવી ડિઝાઈન પાડતું મોગ્રીજનું ડિઝાઈનિંગ કામ

* વિલિયમ મોગ્રીજને બ્રિટને પ્રિન્સ ફિલિપ ડિઝાઈનર પ્રાઈઝ આપ્યું છે.

* વિલિયમ મોગ્રીજે ડિઝાઈનર માઈક નટ્ટાલી અને સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં પ્રોડક્ટ ડિઝાઈનર તરીકે સેવા આપતા ડેવિડ કેલી સાથે મળીને ૧૯૯૧માં 'આઈડીયો' નામની કંપની સ્થાપી હતી.

* ૨૦૧૦માં ન્યૂ યોર્કના કોપર હેવિટ નેશનલ ડિઝાઈન મ્યુઝિયમના ડિરેક્ટર તરીકે વિલિયમ મોગ્રીજની પસંદગી કરવામાં આવી હતી. મ્યુઝિયમ ડિઝાઈનિંગનો અનુભવ ન હોવા છતાં આ મ્યુઝિયમના ડિરેક્ટર બનનારા તેઓ પ્રથમ ડિઝાઈનર હતા.

* વિલિયમ મોગ્રીજનું પ્રોડક્ટ ડિઝાઈનિંગ ક્ષેત્રનું શિક્ષણ આપવામાં પણ મહત્ત્વનું યોગદાન રહ્યું છે. તેઓ સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં પ્રોડક્ટ ડિઝાઇનિંગ ડિપાર્ટમેન્ટમાં વિઝિટર પ્રોફેસર હતા. આ સિવાય ડી સ્કૂલ જેવી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ સાથે પણ તેઓ જોડાયેલા રહ્યા હતા. તેઓ લંડનની રોયલ કોલેજ ઓફ આર્ટ્સમાં વિઝિટર પ્રોફેસર હતા.

* ૨૦૦૯માં વ્હાઈટ હાઉસમાં એક કાર્યક્રમમાં વિલિયમ મોગ્રીજનું ડિઝાઈનિંગનો અમેરિકાનો સર્વોચ્ચ પુરસ્કાર લાઈફ ટાઈમ અચિવમેન્ટ એવોર્ડ એનાયત કરીને તેમનું સન્માન કરાયું હતું.