સિનેમા-સન્માન - હર્ષ મેસવાણિયા

સિનેમા સાથે સંકળાયેલા દરેકનું સ્વપ્ન ઓસ્કર સુધી પહોંચવાનું હોય છે. જોકે, ઓસ્કર ઉપરાંત પણ સિનેમામાં મહત્ત્વનાં સન્માનો મળે છે. સો વર્ષની અણનમ ઇનિંગ્સમાં ભારતીય સિનેમાએ ઘણાં આંતરરાષ્ટ્રીય સન્માનો મેળવ્યાં છે

ભારતીય સિનેમાએ એક સૈકો પૂર્યો કર્યો, પણ ફિલ્મ માટે સર્વોચ્ચ ગણાય એવો ઓસ્કર એવોર્ડ નથી મેળવી શક્યા, છતાં પણ ભારતીય સિનેમાને વૈશ્વિક ફલક પર ઓળખ જરૂર મળી છે. આપણી કેટકેટલી ફિલ્મો અને કેટકેટલા કસબીઓની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે નોંધ લેવામાં આવી છે. આપણું તીર સીધું નિશાન ભેદી શક્યું નથી, એમ કહેવાને બદલે આપણે નિશાન ભેદવાની આસપાસ તો જરૂર પહોંચી શક્યા છીએ એમ કહેવું વધારે યોગ્ય રહેશે.

શરૂઆત કરીએ ઓસ્કરથી. ભારત અને ઓસ્કરનો સંબંધ આમ તો છેક ૧૯૫૭થી બંધાયો હતો. 'મધર ઇન્ડિયા'ને શ્રેષ્ઠ વિદેશી કેટેગરીમાં નોમિનેશન મળ્યું ત્યારથી લઈને છેક 'બરફી' સુધીમાં આપણે ૪૫ ફિલ્મો ઓસ્કરની રેસમાં મોકલી છે, જેમાંથી 'મધર ઇન્ડિયા' (૧૯૫૭), 'સલામ બોમ્બે' (૧૯૮૮) અને 'લગાન' (૨૦૦૧) વિદેશી કેટેગરીની શ્રેષ્ઠ ફિલ્મમાં નોમિનેશન મેળવી શકી હતી. આ સિવાય શોર્ટ ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં પણ ભારતે નોંધપાત્ર નોમિનેશન્સ મેળવ્યાંં છે. જેમ કે, ફેશન ડિઝાઇનર રીતુકુમારના પુત્ર અશ્વિન કુમારે બનાવેલી શોર્ટ ફિલ્મ 'લિટલ ટેરરિસ્ટ' અને વિધુ વિનોદ ચોપરાની શોર્ટ ફિલ્મ 'એન એન્કાઉન્ટર વિથ ફેસીસ'ને ૧૯૮૦માં નોમિનેશન મળ્યું હતું. આ થઈ ફિલ્મોની વાત, પણ જો ભારતીય કલાકારોની વાત કરવામાં આવે તો ઓસ્કરમાં આપણું સ્થાન પ્રતિષ્ઠિત તો રહ્યું જ છે. પ્રથમ વ્યક્તિગત ઓસ્કર વિનર હતા ભાનુ અથૈયા. તેમને ૧૯૮૨માં રિચાર્ડ એટનબરોની 'ગાંધી' ફિલ્મ માટે બેસ્ટ કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઇનરનો એવોર્ડ મળ્યો હતો. તેના બરાબર એક દાયકા પછી ભારતના અગ્રણી ફિલ્મ દિગ્દર્શક સત્યજિત રેને ૧૯૯૨માં લાઇફટાઇમ અચિવમેન્ટ ઓસ્કર એવોર્ડથી સન્માનિત કરાયા હતા. અલબત્ત, ૨૦૦૮માં ભારતે ત્રણ-ત્રણ ઓસ્કર મેળવીને જગતભરમાં પોતાની નોંધ લેવડાવી હતી. બ્રિટિશ ફિલ્મ દિગ્દર્શક ડેની બોયલની ફિલ્મ 'સ્લમડોગ મિલિયોનેર' ફિલ્મના 'જય હો' ગીતની ધૂન બનાવવા માટે સંગીતકાર એ. આર રહેમાનને અને ગીતકાર ગુલઝારને ઓસ્કર મળ્યો હતો, તો આ જ ફિલ્મમાં બેસ્ટ સાઉન્ડ મિક્સિંગ કરવા બદલ રસુલ પુકુટ્ટીએ પણ ઓસ્કર મેળવ્યો હતો.

વિશ્વ સિનેમામાં અન્ય ગણનાપાત્ર ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ્સમાં ભારતીય ફિલ્મોએ કાઠું કાઢયું છે. ફ્રાન્સમાં યોજાતા કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં ભારતીય ફિલ્મો છવાયેલી રહી છે. બિમલ રોયની 'દો બીઘા જમીન', સત્યજિત રેની 'પાથેર પાંચાલી', વી. શાંતારામની 'અમર ભોપાલી', મૃણાલ સેનની 'ખરીજ' ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કરી ચૂકી છે. આ સિવાય 'સંત તુકારામ', સત્યજિત રેની 'અપરાજિતા', કેદાર શર્માની 'જલદીપ' અને મૃણાલ સેનની 'ચલચિત્ર' વેનિસ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં ઝળકી હતી. રાજ કપૂરની 'આવારા' અને 'બૂટ પોલિશ' ફિલ્મોએ કાનમાં ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું છે.

કાન્સ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલની વાત આવે ત્યારે ઐશ્વર્યાનો ઉલ્લેખ ન થાય તો વાત અધૂરી રહી ગણાય! ઐશ્વર્યા માટે છેલ્લાં ૧૧ વર્ષથી કાનમાં લાલ જાજમ બિછાવવામાં આવે છે. ઐશ્વર્યા રાય ભારતની એકમાત્ર એવી અભિનેત્રી છે જે એક દશકાથી કાનનું નિમંત્રણ મેળવે છે. જોકે નંદિતા દાસથી વિદ્યા બાલન સુધી ઘણાને કાનના જ્યુરી મેમ્બર બનવાનું સન્માન મળ્યું છે.

બચ્ચન પરિવારના બે સભ્યો અમિતાભ અને ઐશ્વર્યા રાય-બચ્ચનની વૈશ્વિક સ્તરે ખાસ્સી નોંધ લેવાઈ છે. લંડનસ્થિત મેડમ તુસાદ મ્યુઝિયમમાં સ્થાન મેળવનારા પહેલા ભારતીય ફિલ્મ કલાકાર એટલે અમિતાભ બચ્ચન. એ પછી ઐશ્વર્યા રાય-બચ્ચનની પણ મીણની પ્રતિમા આ મ્યુઝિયમમાં રાખવામાં આવી છે. આ સિવાય માધુરી દીક્ષિત, રિતિક રોશન, સલમાન ખાન, શાહરુખ ખાન અને છેલ્લે કરિના કપૂર સુધીના કલાકારોનાં મેડમ તુસાદના મ્યુઝિયમમાં પૂતળાં બન્યાં છે.

'ટાઇમ' જેવા પ્રતિષ્ઠિત મેગેઝિનના કવરપેજ પર ચમકવાનું સૌભાગ્ય પણ ભારતીય સિને કલાકારોને સાંપડયું છે. પરવીન બાબી, ઐશ્વર્યા રાય, શાહરુખ ખાન અને છેલ્લે આમિર ખાને 'ટાઇમ'ના કવરપેજ પર સ્થાન મેળવ્યું છે. આમિર ખાને તો વૈશ્વિક સ્તરે પોતાની એક આગવી ભાત પાડી છે. બ્રિટનના વડાપ્રધાન ડેવિડ કેમરુન તાજેતરમાં ભારતની મુલાકાતે આવ્યા ત્યારે તેમણે આમિરને મળીને બ્રિટનમાં પોતાના મહેમાન બનવાનું આમંત્રણ પાઠવ્યું હતું. વિશ્વના એક મહત્ત્વના દેશના વડાપ્રધાન ભારતના અભિનેતાના સામાજિક કામથી પ્રભાવિત થઈને આમંત્રણ પાઠવે એનાથી વિશેષ સિદ્ધિ તો કઈ હોઈ શકે! આમિર ખાનની બે ફિલ્મો 'લગાન' અને '૩ ઇડિયટ્સ'ને આઈએમડીબી જેવી ખ્યાતનામ વેબસાઇટ્સમાં સ્થાન મળે, 'આવારા', 'પ્યાસા', સંજયલીલા ભણસાલીની 'દેવદાસ' (શ્રેષ્ઠ ક્લાસિક ફિલ્મોની યાદીમાં) અને 'લગાન' (શ્રેષ્ઠ સ્પોર્ટ્સ ફિલ્મ તરીકે) જેવી ફિલ્મો ટાઇમના લિસ્ટમાં હોય એ પણ કંઈ ઓછી સિદ્ધિ તો ન જ કહેવાયને!

(ભારતીય સિનેમાએ 100 વર્ષ પૂર્ણ કર્યા એ અવસરે  બનેલી સિને સંદેશ વિશેષ પૂર્તિમાં પ્રકાશિત )