મધ્યાંતર - હર્ષ મેસવાણિયા

બે દિવસ પછી 'વર્લ્ડ નો ટોબેકો ડે' છે. આ સાથે વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશનની 'નો ટોબેકો' ઝુંબેશને પણ ૨૫ વર્ષ થશે. 'તમાકુનું સેવન સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે' એવી ચેતવણીઓને તો ધુમાડાના ગોટામાં ઓગાળી દેવામાં આવે છે ત્યારે અહીં ઝુંબેશના અઢી દાયકા બાદ દેશ અને દુનિયામાં તમાકુના ઉત્પાદન-સેવનની સ્થિતિ પર એક નજર કરી લઈએ

સ્પ્રિંગને જેટલી વધારે પ્રેસ કરો એટલી એ વધારે જોરથી ઉછળશે એવું આપણે સાંભળતા હોઈએ છીએ. આ વાત તમાકુની બાબતમાં ખરેખર બંધબેસતી છે. વિશ્વને એન્ટિ ટોબેકો કરવા માટે જેટલા પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે તે બધાને જાણે તમાકુએ એટલા જ જોશથી જવાબ આપવાનું નક્કી કર્યું હોય એમ તેના ચાહકો ઘટવાને બદલે વધી રહ્યા છે. ફિલ્મોમાં ધૂમ્રપાનનાં દૃશ્યો બતાવવા પર પ્રતિબંધ છે, જાહેરાતો કે પ્રમોશન પર પ્રતિબંધ છે. તમાકુના વિરોધમાં અઢળક જાહેરાતો થાય છે, તમાકુ વિરુદ્ધ ચેતવણી છપાય છે છતાં તેની બધી બનાવટ વટથી ખપી જાય છે. તમાકુ બદનામ થઈને પણ નામ કમાય છે! 

વિશ્વમાં તમાકુના ઉત્પાદનમાં વધારો

ડબલ્યુ.એચ.ઓ.ના અભ્યાસ પ્રમાણે ૨૦૦૯માં ૧૨૪ દેશોએ ૪૦ લાખ હેકટર્સ જમીન પર તમાકુનું વાવેતર કર્યું હતું. જેમાંથી આશરે ૭૨ લાખ ટન તમાકુનું ઉત્પાદન થયું હતું. તમાકુની ઝુંબેશની અસર નથી થતી એની સાબિતી જોઈતી હોય તો એ વાત પરથી મળી રહે છે કે ૧૯૭૧માં તમાકુનું કુલ ઉત્પાદન ૪૨ લાખ ટન હતું જે વધીને ૧૯૯૭માં ૫૯ લાખ ટન સુધી પહોંચી ગયું હતું. બધા દેશોને 'તમાકુનું ઉત્પાદન ઘટાડો'નો સતત પોકાર કરવા છતાં ૨૦૧૦ની સ્થિતિ પ્રમાણે વિશ્વમાં ૭૧ લાખ ટન તમાકુનું ઉત્પાદન ૧૨૪ દેશોએ મળીને કર્યું હતું. જેમાં ચીન બાદ તરત જ ભારત પણ બીજો નંબર શોભાવે છે! બ્રાઝિલ, પાકિસ્તાન અને ફિલિપાઇન્સ આ મામલે આગળ પડતું સ્થાન ધરાવે છે.

તમાકુમાં ભારત બે-નંબરી

કુલ ૪૦ લાખ હેકટર્સમાંથી ૨૧ લાખ હેકટર્સ જમીન પર એકલું ચીન વાવેતર કરે છે. ચીન પોપ્યુલેશનની જેમ આ મામલે પણ પહેલા નંબરે આવે છે. ચીનમાં ૨ કરોડ લોકો ટોબેકોના વાવેતર અને ઉત્પાદનમાં જોડાયેલા છે. એટલે કે તમાકુના કુલ ઉત્પાદનમાં ૪૦ ટકા હિસ્સો ચીનનો છે. પછીના ક્રમે ભારત આવે છે. ભારતમાં ૯૬,૮૬૫ રજિસ્ટર થયેલા ખેડૂતો છે જે તમાકુની ખેતી કરે છે અને નોંધાયેલા ન હોય તેવા અલગ. ભારતમાં ૩,૧૨૦ ટોબેકો પ્રોડક્ટ મેન્યુફેક્ચરિંગ કંપનીઓ રજિસ્ટર્ડ થયેલી છે. કુલ ભૂભાગના ૦.૨૫ ટકા હિસ્સો તમાકુના વાવેતરમાં વપરાય છે. ભારતનો ઉત્પાદન હિસ્સો ૧૦.૨ ટકા છે અને અહીંથી ૮૦ દેશોમાં તમાકુની નિકાસ કરવામાં આવે છે. આપણે માત્ર નિકાસ જ નથી કરતા, પરંતુ સેવન કરવામાં પણ આગળ છીએ. ભારતમાં ૨૦ કરોડ લોકો એક યા બીજા પ્રકારે તમાકુનું સેવન કરે છે. બીડી વાટે તમાકુ લેતા લોકોની સંખ્યા ખાસ્સી મોટી છે. ૨૦ કરોડમાંથી ૧૦ કરોડ કરતાં પણ વધુ લોકો બીડી મારફત તમાકુ સેવે છે. વિશ્વમાં તમાકુનું સેવન કરતા લોકો પૈકી ૮૫ ટકા લોકો સિગારેટ પીએ છે.

ગુજરાતમાં ગુટકા પર પ્રતિબંધ, તમાકુનું ધૂમ વાવેતર

ગુજરાતમાં ગુટકા પર પ્રતિબંધ છે, પણ તમાકુના ઉત્પાદનમાં આપણે ભારતમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવીએ છીએ. હા, ચાલુ વર્ષે જે ઉત્પાદન થયું છે તે પ્રમાણમાં ગત વર્ષોની તુલનાએ થોડું ઓછું જરૂર છે. ૨૦૧૨-૧૩ની સીઝન માટે ગુજરાતમાં ૮૫,૪૦૦ હેકટર્સમાં તમાકુનું વાવેતર થયું છે. ગત વર્ષે ૯૫,૪૦૦ હેકટર્સમાં વાવેતર થયું છે એ રીતે જોઈએ તો થોડો ઘટાડો નોંધાયો છે. જોકે, ૨૦૧૦ની તુલનાએ વાવેતરમાં ખાસ્સો એટલે કે ૨૦ હજાર હેકટર્સનો વધારો થયો છે. જ્યારે 'નો ટોબેકો'ની ઝુંબેશ પૂરજોશમાં ચાલતી હતી તે દરમિયાન એટલે કે ૧૯૯૨-૯૩માં આપણા રાજ્યમાં વાવેતર પણ પૂરજોશમાં હતું. ૧૯૯૨ના વર્ષમાં ગુજરાતમાં ૧,૩૯,૧૦૦ હેકટર્સમાં તમાકુનું વાવેતર થયું હતું અને ૨,૫૧,૬૦૦ મેટ્રિક ટનનું ઉત્પાદન પણ થયું હતું. આણંદ તમાકુના વાવેતરમાં હબ ગણાય છે. ૫૭,૪૦૦ હેકટર્સનું વાવેતર તો એકલા આણંદ વિસ્તારમાં થાય છે. એ પછી ખેડા અને મહેસાણાને મૂકી શકાય. સૌરાષ્ટ્ર અને દક્ષિણ ગુજરાતના ખેડૂતો તમાકુના વાવેતરમાં ઉમળકો દાખવતા નથી. ભારતના કુલ ૪ લાખ હેકટર્સ જેટલા ભૂભાગમાંથી આપણા રાજ્યનો હિસ્સો જ એકાદ લાખ આસપાસ હોય છે. એના પરથી કલ્પી શકાય કે દેશના કુલ ઉત્પાદનમાં ગુજરાત કેટલો મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે! ૨૫-૨૫ વર્ષથી પ્રયાસો હાથ ધરવા છતાં નો ટોબેકોની ઝુંબેશને ધારી સફળતા અપાવવામાં ડબલ્યુ.એચ.ઓ.ને પણ નાકે દમ આવી ગયો છે. આ સ્થિતિ પરથી એક વાત તો સ્પષ્ટ છે કે નજીકના ભવિષ્યમાં વિશ્વને ટોબેકોના વ્યસનથી મુક્ત કરવું મુશ્કેલ છે. મંઝિલ અભી બહોત દૂર હૈ મેરે દોસ્ત!

* કેન્સર જેવા ગંભીર રોગ માટે મુખ્ય કારણ મનાતા તમાકુથી ૨૦મી સદીમાં ૧૦ કરોડ લોકો મૃત્યુ પામ્યાં હતાં.

* ભારતમાં જાફરાની જર્દા કહેવાતી તમાકુનો કિલોનો ભાવ રૂપિયા ૧,૨૦૦થી ૧,૫૦૦ સુધીનો હોય છે. દેશી પત્તીનો કિલોનો ભાવ માત્ર રૂપિયા ૧૦૦ જેટલો હોય છે. આટલો તફાવત છતાં જાફરાની જર્દાનું વેચાણ સતત વધી રહ્યું છે.

* ભારતમાં ૩૫ ટકા લોકો તમાકુનું વ્યસન માત્ર ૧૫ વર્ષથી નીચેની વયે શરૂ કરી દે છે.

* અત્યારે વર્ષે ૫૦ લાખ લોકોનાં મોતનું કારણ તમાકુ બને છે. એમાં પણ આપણા દેશના ૧૦ લાખ લોકો તમાકુના સેવનથી મોતને ભેટે છે.